1 |
arjuna uvāca |
1 |
nivartamānena mayā mahad dṛṣṭaṃ tato 'param
puraṃ kāmacaraṃ divyaṃ pāvakārkasamaprabham |
2 |
drumai ratnamayaiœ caitrair bhāsvaraiœ ca patatribhiḥ
paulomaiḥ kālakeyaiœ ca nityahṛṣṭair adhiṣṭhitam |
3 |
gopurāṭṭālakopetaṃ caturdvāraṃ durāsadam
sarvaratnamayaṃ divyam adbhutopamadarœanam
drumaiḥ puṣpaphalopetair divyaratnamayair vṛtam |
4 |
tathā patatribhir divyair upetaṃ sumanoharaiḥ
asurair nityamuditaiḥ œūlarṣṭimusalāyudhaiḥ
cāpamudgarahastaiœ ca sragvibhiḥ sarvato vṛtam |
5 |
tad ahaṃ prekṣya daityānāṃ puram adbhutadarœanam
apṛcchaṃ mātaliṃ rājan kim idaṃ dṛœyateti vai |
6 |
mātalir uvāca |
6 |
pulomā nāma daiteyī kālakā ca mahāsurī
divyaṃ varṣasahasraṃ te ceratuḥ paramaṃ tapaḥ
tapaso 'nte tatas tābhyāṃ svayambhūr adadād varam |
7 |
agṛhṇītāṃ varaṃ te tu sutānām alpaduḥkhatām
avadhyatāṃ ca rājendra surarākṣasapannagaiḥ |
8 |
ramaṇīyaṃ puraṃ cedaṃ khacaraṃ sukṛtaprabham
sarvaratnaiḥ samuditaṃ durdharṣam amarair api
sayakṣagandharvagaṇaiḥ pannagāsurarākṣasaiḥ |
9 |
sarvakāmaguṇopetaṃ vītaœokam anāmayam
brahmaṇā bharataœreṣṭha kālakeyakṛte kṛtam |
10 |
tad etat khacaraṃ divyaṃ caraty amaravarjitam
paulomādhyuṣitaṃ vīra kālakeyaiœ ca dānavaiḥ |
11 |
hiraṇyapuram ity etat khyāyate nagaraṃ mahat
rakṣitaṃ kālakeyaiœ ca paulomaiœ ca mahāsuraiḥ |
12 |
ta ete muditā nityam avadhyāḥ sarvadaivataiḥ
nivasanty atra rājendra gatodvegā nirutsukāḥ
mānuṣo mṛtyur eteṣāṃ nirdiṣṭo brahmaṇā purā |
13 |
arjuna uvāca |
13 |
surāsurair avadhyāṃs tān ahaṃ jñātvā tataḥ prabho
abruvaṃ mātaliṃ hṛṣṭo yāhy etat puram añjasā |
14 |
tridaœeœadviṣo yāvat kṣayam astrair nayāmy aham
na kathaṃ cid dhi me pāpā na vadhyā ye suradviṣaḥ |
15 |
uvāha māṃ tataḥ œīghraṃ hiraṇyapuram antikāt
rathena tena divyena hariyuktena mātaliḥ |
16 |
te mām ālakṣya daiteyā vicitrābharaṇāmbarāḥ
samutpetur mahāvegā rathān āsthāya daṃœitāḥ |
17 |
tato nālīkanārācair bhallaœaktyṛṣṭitomaraiḥ
abhyaghnan dānavendrā māṃ kruddhās tīvraparākramāḥ |
18 |
tad ahaṃ cāstravarṣeṇa mahatā pratyavārayam
œastravarṣaṃ mahad rājan vidyābalam upāœritaḥ |
19 |
vyāmohayaṃ ca tān sarvān rathamārgaiœ caran raṇe
te 'nyonyam abhisaṃmūḍhāḥ pātayanti sma dānavāḥ |
20 |
teṣām ahaṃ vimūḍhānām anyonyam abhidhāvatām
œirāṃsi viœikhair dīptair vyaharaṃ œatasaṃghaœaḥ |
21 |
te vadhyamānā daiteyāḥ puram āsthāya tat punaḥ
kham utpetuḥ sanagarā māyām āsthāya dānavīm |
22 |
tato 'haṃ œaravarṣeṇa mahatā pratyavārayam
mārgam āvṛtya daityānāṃ gatiṃ caiṣām avārayam |
23 |
tat puraṃ khacaraṃ divyaṃ kāmagaṃ divyavarcasam
daiteyair varadānena dhāryate sma yathāsukham |
24 |
antarbhūmau nipatitaṃ punar ūrdhvaṃ pratiṣṭhate
punas tiryak prayāty āœu punar apsu nimajjati |
25 |
amarāvatisaṃkāœaṃ puraṃ kāmagamaṃ tu tat
aham astrair bahuvidhaiḥ pratyagṛhṇaṃ narādhipa |
26 |
tato 'haṃ œarajālena divyāstramuditena ca
nyagṛhṇaṃ saha daiteyais tat puraṃ bharatarṣabha |
27 |
vikṣataṃ cāyasair bāṇair matprayuktair ajihmagaiḥ
mahīm abhyapatad rājan prabhagnaṃ puram āsuram |
28 |
te vadhyamānā madbāṇair vajravegair ayasmayaiḥ
paryabhramanta vai rājann asurāḥ kālacoditāḥ |
29 |
tato mātalir apy āœu purastān nipatann iva
mahīm avātarat kṣipraṃ rathenādityavarcasā |
30 |
tato rathasahasrāṇi ṣaṣṭis teṣām amarṣiṇām
yuyutsūnāṃ mayā sārdhaṃ paryavartanta bhārata |
31 |
tān ahaṃ niœitair bāṇair vyadhamaṃ gārdhravājitaiḥ
te yuddhe saṃnyavartanta samudrasya yathormayaḥ |
32 |
neme œakyā mānuṣeṇa yuddheneti pracintya vai
tato 'ham ānupūrvyeṇa sarvāṇy astrāṇy ayojayam |
33 |
tatas tāni sahasrāṇi rathānāṃ citrayodhinām
astrāṇi mama divyāni pratyaghnañ œanakair iva |
34 |
rathamārgān vicitrāṃs te vicaranto mahārathāḥ
pratyadṛœyanta saṃgrāme œataœo 'tha sahasraœaḥ |
35 |
vicitramukuṭāpīḍā vicitrakavacadhvajāḥ
vicitrābharaṇāœ caiva nandayantīva me manaḥ |
36 |
ahaṃ tu œaravarṣais tān astrapramuditai raṇe
nāœaknuvaṃ pīḍayituṃ te tu māṃ paryapīḍayan |
37 |
taiḥ pīḍyamāno bahubhiḥ kṛtāstraiḥ kuœalair yudhi
vyathito 'smi mahāyuddhe bhayaṃ cāgān mahan mama |
38 |
tato 'haṃ devadevāya rudrāya praṇato raṇe
svasti bhūtebhya ity uktvā mahāstraṃ samayojayam
yat tad raudram iti khyātaṃ sarvāmitravināœanam |
39 |
tato 'paœyaṃ triœirasaṃ puruṣaṃ navalocanam
trimukhaṃ ṣaḍbhujaṃ dīptam arkajvalanamūrdhajam
lelihānair mahānāgaiḥ kṛtaœīrṣam amitrahan |
40 |
vibhīs tatas tad astraṃ tu ghoraṃ raudraṃ sanātanam
dṛṣṭvā gāṇḍīvasaṃyogam ānīya bharatarṣabha |
41 |
namaskṛtvā trinetrāya œarvāyāmitatejase
muktavān dānavendrāṇāṃ parābhāvāya bhārata |
42 |
muktamātre tatas tasmin rūpāṇy āsan sahasraœaḥ
mṛgāṇām atha siṃhānāṃ vyāghrāṇāṃ ca viœāṃ pate
ṛkṣāṇāṃ mahiṣāṇāṃ ca pannagānāṃ tathā gavām |
43 |
gajānāṃ sṛmarāṇāṃ ca œarabhāṇāṃ ca sarvaœaḥ
ṛṣabhāṇāṃ varāhāṇāṃ mārjārāṇāṃ tathaiva ca
œālāvṛkāṇāṃ pretānāṃ bhuruṇḍānāṃ ca sarvaœaḥ |
44 |
gṛdhrāṇāṃ garuḍānāṃ ca makarāṇāṃ tathaiva ca
piœācānāṃ sayakṣāṇāṃ tathaiva ca suradviṣām |
45 |
guhyakānāṃ ca saṃgrāme nairṛtānāṃ tathaiva ca
jhaṣāṇāṃ gajavaktrāṇām ulūkānāṃ tathaiva ca |
46 |
mīnakūrmasamūhānāṃ nānāœastrāsipāṇinām
tathaiva yātu dhānānāṃ gadāmudgaradhāriṇām |
47 |
etaiœ cānyaiœ ca bahubhir nānārūpadharais tathā
sarvam āsīj jagad vyāptaṃ tasminn astre visarjite |
48 |
triṣirobhiœ caturdaṃṣṭraiœ caturāsyaiœ caturbhujaiḥ
anekarūpasaṃyuktair māṃsamedovasāœibhiḥ
abhīkṣṇaṃ vadhyamānās te dānavā ye samāgatāḥ |
49 |
arkajvalanatejobhir vajrāœanisamaprabhaiḥ
adrisāramayaiœ cānyair bāṇair arividāraṇaiḥ
nyahanaṃ dānavān sarvān muhūrtenaiva bhārata |
50 |
gāṇḍīvāstrapraṇunnāṃs tān gatāsūn nabhasaœ cyutān
dṛṣṭvāhaṃ prāṇamaṃ bhūyas tripuraghnāya vedhase |
51 |
tathā raudrāstraniṣpiṣṭān divyābharaṇabhūṣitān
niœāmya paramaṃ harṣam agamad devasārathiḥ |
52 |
tad asahyaṃ kṛtaṃ karma devair api durāsadam
dṛṣṭvā māṃ pūjayām āsa mātaliḥ œakrasārathiḥ |
53 |
uvāca cedaṃ vacanaṃ prīyamāṇaḥ kṛtāñjaliḥ
surāsurair asahyaṃ hi karma yat sādhitaṃ tvayā
na hy etat saṃyuge kartum api œaktaḥ sureœvaraḥ |
54 |
surāsurair avadhyaṃ hi puram etat khagaṃ mahat
tvayā vimathitaṃ vīra svavīryāstratapobalāt |
55 |
vidhvaste 'tha pure tasmin dānaveṣu hateṣu ca
vinadantyaḥ striyaḥ sarvā niṣpetur nagarād bahiḥ |
56 |
prakīrṇakeœyo vyathitāḥ kurarya iva duḥkhitāḥ
petuḥ putrān pitṝn bhrātṝñ œocamānā mahītale |
57 |
rudantyo dīnakaṇṭhyas tā vinadantyo hateœvarāḥ
urāṃsi pāṇibhir ghnantyaḥ prasrastasragvibhūṣaṇāḥ |
58 |
tac chokayuktam aœrīkaṃ duḥkhadainyasamāhatam
na babhau dānavapuraṃ hatatviṭkaṃ hateœvaram |
59 |
gandharvanagarākāraṃ hatanāgam iva hradam
œuṣkavṛkṣam ivāraṇyam adṛœyam abhavat puram |
60 |
māṃ tu saṃhṛṣṭamanasaṃ kṣipraṃ mātalir ānayat
devarājasya bhavanaṃ kṛtakarmāṇam āhavāt |
61 |
hiraṇyapuram ārujya nihatya ca mahāsurān
nivātakavacāṃœ caiva tato 'haṃ œakram āgamam |
62 |
mama karma ca devendraṃ mātalir vistareṇa tat
sarvaṃ viœrāvayām āsa yathā bhūtaṃ mahādyute |
63 |
hiraṇyapuraghātaṃ ca māyānāṃ ca nivāraṇam
nivātakavacānāṃ ca vadhaṃ saṃkhye mahaujasām |
64 |
tac chrutvā bhagavān prītaḥ sahasrākṣaḥ puraṃdaraḥ
marudbhiḥ sahitaḥ œrīmān sādhu sādhv ity athābravīt |
65 |
tato māṃ devarājo vai samāœvāsya punaḥ punaḥ
abravīd vibudhaiḥ sārdham idaṃ sumadhuraṃ vacaḥ |
66 |
atidevāsuraṃ karma kṛtam etat tvayā raṇe
gurvarthaœ ca mahān pārtha kṛtaḥ œatrūn ghnatā mama |
67 |
evam eva sadā bhāvyaṃ sthireṇājau dhanaṃjaya
asaṃmūḍhena cāstrāṇāṃ kartavyaṃ pratipādanam |
68 |
aviṣahyo raṇe hi tvaṃ devadānavarākṣasaiḥ
sayakṣāsuragandharvaiḥ sapakṣigaṇapannagaiḥ |
69 |
vasudhāṃ cāpi kaunteya tvadbāhubalanirjitām
pālayiṣyati dharmātmā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ |