1 |
bṛhadaœva uvāca |
1 |
sā nihatya mṛgavyādhaṃ pratasthe kamalekṣaṇā
vanaṃ pratibhayaṃ œūnyaṃ jhillikāgaṇanāditam |
2 |
siṃhavyāghravarāharkṣarurudvīpiniṣevitam
nānāpakṣigaṇākīrṇaṃ mlecchataskarasevitam |
3 |
œālaveṇudhavāœvatthatindukeṅgudakiṃœukaiḥ
arjunāriṣṭasaṃchannaṃ candanaiœ ca saœālmalaiḥ |
4 |
jambvāmralodhrakhadiraœākavetrasamākulam
kāœmaryāmalakaplakṣakadambodumbarāvṛtam |
5 |
badarībilvasaṃchannaṃ nyagrodhaiœ ca samākulam
priyālatālakharjūraharītakabibhītakaiḥ |
6 |
nānādhātuœatair naddhān vividhān api cācalān
nikuñjān pakṣisaṃghuṣṭān darīœ cādbhutadarœanāḥ
nadīḥ sarāṃsi vāpīœ ca vividhāṃœ ca mṛgadvijān |
7 |
sā bahūn bhīmarūpāṃœ ca piœācoragarākṣasān
palvalāni taḍāgāni girikūṭāni sarvaœaḥ
saritaḥ sāgarāṃœ caiva dadarœādbhutadarœanān |
8 |
yūthaœo dadṛœe cātra vidarbhādhipanandinī
mahiṣān varāhān gomāyūn ṛkṣavānarapannagān |
9 |
tejasā yaœasā sthityā œriyā ca parayā yutā
vaidarbhī vicaraty ekā nalam anveṣatī tadā |
10 |
nābibhyat sā nṛpasutā bhaimī tatrātha kasya cit
dāruṇām aṭavīṃ prāpya bhartṛvyasanakarœitā |
11 |
vidarbhatanayā rājan vilalāpa suduḥkhitā
bhartṛœokaparītāṅgī œilātalasamāœritā |
12 |
damayanty uvāca |
12 |
siṃhoraska mahābāho niṣadhānāṃ janādhipa
kva nu rājan gato 'sīha tyaktvā māṃ nirjane vane |
13 |
aœvamedhādibhir vīra kratubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ
katham iṣṭvā naravyāghra mayi mithyā pravartase |
14 |
yat tvayoktaṃ naravyāghra matsamakṣaṃ mahādyute
kartum arhasi kalyāṇa tad ṛtaṃ pārthivarṣabha |
15 |
yathoktaṃ vihagair haṃsaiḥ samīpe tava bhūmipa
matsakāœe ca tair uktaṃ tad avekṣitum arhasi |
16 |
catvāra ekato vedāḥ sāṅgopāṅgāḥ savistarāḥ
svadhītā mānavaœreṣṭha satyam ekaṃ kilaikataḥ |
17 |
tasmād arhasi œatrughna satyaṃ kartuṃ nareœvara
uktavān asi yad vīra matsakāœe purā vacaḥ |
18 |
hā vīra nanu nāmāham iṣṭā kila tavānagha
asyām aṭavyāṃ ghorāyāṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase |
19 |
bhartsayaty eṣa māṃ raudro vyāttāsyo dāruṇākṛtiḥ
araṇyarāṭ kṣudhāviṣṭaḥ kiṃ māṃ na trātum arhasi |
20 |
na me tvad anyā subhage priyā ity abravīs tadā
tām ṛtāṃ kuru kalyāṇa puroktāṃ bhāratīṃ nṛpa |
21 |
unmattāṃ vilapantīṃ māṃ bhāryām iṣṭāṃ narādhipa
īpsitām īpsito nātha kiṃ māṃ na pratibhāṣase |
22 |
kṛœāṃ dīnāṃ vivarṇāṃ ca malināṃ vasudhādhipa
vastrārdhaprāvṛtām ekāṃ vilapantīm anāthavat |
23 |
yūthabhraṣṭām ivaikāṃ māṃ hariṇīṃ pṛthulocana
na mānayasi mānārha rudatīm arikarœana |
24 |
mahārāja mahāraṇye mām ihaikākinīṃ satīm
ābhāṣamāṇāṃ svāṃ patnīṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase |
25 |
kulaœīlopasaṃpannaṃ cārusarvāṅgaœobhanam
nādya tvām anupaœyāmi girāv asmin narottama
vane cāsmin mahāghore siṃhavyāghraniṣevite |
26 |
œayānam upaviṣṭaṃ vā sthitaṃ vā niṣadhādhipa
prasthitaṃ vā naraœreṣṭha mama œokavivardhana |
27 |
kaṃ nu pṛcchāmi duḥkhārtā tvadarthe œokakarœitā
kaccid dṛṣṭas tvayāraṇye saṃgatyeha nalo nṛpaḥ |
28 |
ko nu me kathayed adya vane 'smin viṣṭhitaṃ nalam
abhirūpaṃ mahātmānaṃ paravyūhavināœanam |
29 |
yam anveṣasi rājānaṃ nalaṃ padmanibhekṣaṇam
ayaṃ sa iti kasyādya œroṣyāmi madhurāṃ giram |
30 |
araṇyarāḍ ayaṃ œrīmāṃœ caturdaṃṣṭro mahāhanuḥ
œārdūlo 'bhimukhaḥ praiti pṛcchāmy enam aœaṅkitā |
31 |
bhavān mṛgāṇām adhipas tvam asmin kānane prabhuḥ
vidarbharājatanayāṃ damayantīti viddhi mām |
32 |
niṣadhādhipater bhāryāṃ nalasyāmitraghātinaḥ
patim anveṣatīm ekāṃ kṛpaṇāṃ œokakarœitām
āœvāsaya mṛgendreha yadi dṛṣṭas tvayā nalaḥ |
33 |
atha vāraṇyanṛpate nalaṃ yadi na œaṃsasi
mām adasva mṛgaœreṣṭha viœokāṃ kuru duḥkhitām |
34 |
œrutvāraṇye vilapitaṃ mamaiṣa mṛgarāṭ svayam
yāty etāṃ mṛṣṭasalilām āpagāṃ sāgaraṃgamām |
35 |
imaṃ œiloccayaṃ puṇyaṃ œṛṅgair bahubhir ucchritaiḥ
virājadbhir divaspṛgbhir naikavarṇair manoramaiḥ |
36 |
nānādhātusamākīrṇaṃ vividhopalabhūṣitam
asyāraṇyasya mahataḥ ketubhūtam ivocchritam |
37 |
siṃhaœārdūlamātaṅgavarāharkṣamṛgāyutam
patatribhir bahuvidhaiḥ samantād anunāditam |
38 |
kiṃœukāœokabakulapuṃnāgair upaœobhitam
saridbhiḥ savihaṃgābhiḥ œikharaiœ copaœobhitam
girirājam imaṃ tāvat pṛcchāmi nṛpatiṃ prati |
39 |
bhagavann acalaœreṣṭha divyadarœana viœruta
œaraṇya bahukalyāṇa namas te 'stu mahīdhara |
40 |
praṇame tvābhigamyāhaṃ rājaputrīṃ nibodha mām
rājñaḥ snuṣāṃ rājabhāryāṃ damayantīti viœrutām |
41 |
rājā vidarbhādhipatiḥ pitā mama mahārathaḥ
bhīmo nāma kṣitipatiœ cāturvarṇyasya rakṣitā |
42 |
rājasūyāœvamedhānāṃ kratūnāṃ dakṣiṇāvatām
āhartā pārthivaœreṣṭhaḥ pṛthucārvañcitekṣaṇaḥ |
43 |
brahmaṇyaḥ sādhuvṛttaœ ca satyavāg anasūyakaḥ
œīlavān susamācāraḥ pṛthuœrīr dharmavic chuciḥ |
44 |
samyag goptā vidarbhāṇāṃ nirjitārigaṇaḥ prabhuḥ
tasya māṃ viddhi tanayāṃ bhagavaṃs tvām upasthitām |
45 |
niṣadheṣu mahāœaila œvaœuro me nṛpottamaḥ
sugṛhītanāmā vikhyāto vīrasena iti sma ha |
46 |
tasya rājñaḥ suto vīraḥ œrīmān satyaparākramaḥ
kramaprāptaṃ pituḥ svaṃ yo rājyaṃ samanuœāsti ha |
47 |
nalo nāmāridamanaḥ puṇyaœloka iti œrutaḥ
brahmaṇyo vedavid vāgmī puṇyakṛt somapo 'gnicit |
48 |
yaṣṭā dātā ca yoddhā ca samyak caiva praœāsitā
tasya mām acalaœreṣṭha viddhi bhāryām ihāgatām |
49 |
tyaktaœriyaṃ bhartṛhīnām anāthāṃ vyasanānvitām
anveṣamāṇāṃ bhartāraṃ taṃ vai naravarottamam |
50 |
kham ullikhadbhir etair hi tvayā œṛṅgaœatair nṛpaḥ
kaccid dṛṣṭo 'calaœreṣṭha vane 'smin dāruṇe nalaḥ |
51 |
gajendravikramo dhīmān dīrghabāhur amarṣaṇaḥ
vikrāntaḥ satyavāg dhīro bhartā mama mahāyaœāḥ
niṣadhānām adhipatiḥ kaccid dṛṣṭas tvayā nalaḥ |
52 |
kiṃ māṃ vilapatīm ekāṃ parvataœreṣṭha duḥkhitām
girā nāœvāsayasy adya svāṃ sutām iva duḥkhitām |
53 |
vīra vikrānta dharmajña satyasaṃdha mahīpate
yady asy asmin vane rājan darœayātmānam ātmanā |
54 |
kadā nu snigdhagambhīrāṃ jīmūtasvanasaṃnibhām
œroṣyāmi naiṣadhasyāhaṃ vācaṃ tām amṛtopamām |
55 |
vaidarbhīty eva kathitāṃ œubhāṃ rājño mahātmanaḥ
āmnāyasāriṇīm ṛddhāṃ mama œokanibarhiṇīm |
56 |
iti sā taṃ giriœreṣṭham uktvā pārthivanandinī
damayantī tato bhūyo jagāma diœam uttarām |
57 |
sā gatvā trīn ahorātrān dadarœa paramāṅganā
tāpasāraṇyam atulaṃ divyakānanadarœanam |
58 |
vasiṣṭhabhṛgvatrisamais tāpasair upaœobhitam
niyataiḥ saṃyatāhārair damaœaucasamanvitaiḥ |
59 |
abbhakṣair vāyubhakṣaiœ ca patrāhārais tathaiva ca
jitendriyair mahābhāgaiḥ svargamārgadidṛkṣubhiḥ |
60 |
valkalājinasaṃvītair munibhiḥ saṃyatendriyaiḥ
tāpasādhyuṣitaṃ ramyaṃ dadarœāœramamaṇḍalam |
61 |
sā dṛṣṭvaivāœramapadaṃ nānāmṛganiṣevitam
œākhāmṛgagaṇaiœ caiva tāpasaiœ ca samanvitam |
62 |
subhrūḥ sukeœī suœroṇī sukucā sudvijānanā
varcasvinī supratiṣṭhā svañcitodyatagāminī |
63 |
sā viveœāœramapadaṃ vīrasenasutapriyā
yoṣidratnaṃ mahābhāgā damayantī manasvinī |
64 |
sābhivādya tapovṛddhān vinayāvanatā sthitā
svāgataṃ ta iti proktā taiḥ sarvais tāpasaiœ ca sā |
65 |
pūjāṃ cāsyā yathānyāyaṃ kṛtvā tatra tapodhanāḥ
āsyatām ity athocus te brūhi kiṃ karavāmahe |
66 |
tān uvāca varārohā kaccid bhagavatām iha
tapasy agniṣu dharmeṣu mṛgapakṣiṣu cānaghāḥ
kuœalaṃ vo mahābhāgāḥ svadharmacaraṇeṣu ca |
67 |
tair uktā kuœalaṃ bhadre sarvatreti yaœasvinī
brūhi sarvānavadyāṅgi kā tvaṃ kiṃ ca cikīrṣasi |
68 |
dṛṣṭvaiva te paraṃ rūpaṃ dyutiṃ ca paramām iha
vismayo naḥ samutpannaḥ samāœvasihi mā œucaḥ |
69 |
asyāraṇyasya mahatī devatā vā mahībhṛtaḥ
asyā nu nadyāḥ kalyāṇi vada satyam anindite |
70 |
sābravīt tān ṛṣīn nāham araṇyasyāsya devatā
na cāpy asya girer viprā na nadyā devatāpy aham |
71 |
mānuṣīṃ māṃ vijānīta yūyaṃ sarve tapodhanāḥ
vistareṇābhidhāsyāmi tan me œṛṇuta sarvaœaḥ |
72 |
vidarbheṣu mahīpālo bhīmo nāma mahādyutiḥ
tasya māṃ tanayāṃ sarve jānīta dvijasattamāḥ |
73 |
niṣadhādhipatir dhīmān nalo nāma mahāyaœāḥ
vīraḥ saṃgrāmajid vidvān mama bhartā viœāṃ patiḥ |
74 |
devatābhyarcanaparo dvijātijanavatsalaḥ
goptā niṣadhavaṃœasya mahābhāgo mahādyutiḥ |
75 |
satyavāg dharmavit prājñaḥ satyasaṃdho 'rimardanaḥ
brahmaṇyo daivataparaḥ œrīmān parapuraṃjayaḥ |
76 |
nalo nāma nṛpaœreṣṭho devarājasamadyutiḥ
mama bhartā viœālākṣaḥ pūrṇenduvadano 'rihā |
77 |
āhartā kratumukhyānāṃ vedavedāṅgapāragaḥ
sapatnānāṃ mṛdhe hantā ravisomasamaprabhaḥ |
78 |
sa kaiœ cin nikṛtiprajñair akalyāṇair narādhamaiḥ
āhūya pṛthivīpālaḥ satyadharmaparāyaṇaḥ
devane kuœalair jihmair jito rājyaṃ vasūni ca |
79 |
tasya mām avagacchadhvaṃ bhāryāṃ rājarṣabhasya vai
damayantīti vikhyātāṃ bhartṛdarœanalālasām |
80 |
sā vanāni girīṃœ caiva sarāṃsi saritas tathā
palvalāni ca ramyāṇi tathāraṇyāni sarvaœaḥ |
81 |
anveṣamāṇā bhartāraṃ nalaṃ raṇaviœāradam
mahātmānaṃ kṛtāstraṃ ca vicarāmīha duḥkhitā |
82 |
kaccid bhagavatāṃ puṇyaṃ tapovanam idaṃ nṛpaḥ
bhavet prāpto nalo nāma niṣadhānāṃ janādhipaḥ |
83 |
yatkṛte 'ham idaṃ viprāḥ prapannā bhṛœadāruṇam
vanaṃ pratibhayaṃ ghoraṃ œārdūlamṛgasevitam |
84 |
yadi kaiœ cid ahorātrair na drakṣyāmi nalaṃ nṛpam
ātmānaṃ œreyasā yokṣye dehasyāsya vimocanāt |
85 |
ko nu me jīvitenārthas tam ṛte puruṣarṣabham
kathaṃ bhaviṣyāmy adyāhaṃ bhartṛœokābhipīḍitā |
86 |
evaṃ vilapatīm ekām araṇye bhīmanandinīm
damayantīm athocus te tāpasāḥ satyavādinaḥ |
87 |
udarkas tava kalyāṇi kalyāṇo bhavitā œubhe
vayaṃ paœyāma tapasā kṣipraṃ drakṣyasi naiṣadham |
88 |
niṣadhānām adhipatiṃ nalaṃ ripunighātinam
bhaimi dharmabhṛtāṃ œreṣṭhaṃ drakṣyase vigatajvaram |
89 |
vimuktaṃ sarvapāpebhyaḥ sarvaratnasamanvitam
tad eva nagaraœreṣṭhaṃ praœāsantam ariṃdamam |
90 |
dviṣatāṃ bhayakartāraṃ suhṛdāṃ œokanāœanam
patiṃ drakṣyasi kalyāṇi kalyāṇābhijanaṃ nṛpam |
91 |
evam uktvā nalasyeṣṭāṃ mahiṣīṃ pārthivātmajām
antarhitās tāpasās te sāgnihotrāœramās tadā |
92 |
sā dṛṣṭvā mahad āœcaryaṃ vismitā abhavat tadā
damayanty anavadyāṅgī vīrasenanṛpasnuṣā |
93 |
kiṃ nu svapno mayā dṛṣṭaḥ ko 'yaṃ vidhir ihābhavat
kva nu te tāpasāḥ sarve kva tad āœramamaṇḍalam |
94 |
kva sā puṇyajalā ramyā nānādvijaniṣevitā
nadī te ca nagā hṛdyāḥ phalapuṣpopaœobhitāḥ |
95 |
dhyātvā ciraṃ bhīmasutā damayantī œucismitā
bhartṛœokaparā dīnā vivarṇavadanābhavat |
96 |
sā gatvāthāparāṃ bhūmiṃ bāṣpasaṃdigdhayā girā
vilalāpāœrupūrṇākṣī dṛṣṭvāœokataruṃ tataḥ |
97 |
upagamya taruœreṣṭham aœokaṃ puṣpitaṃ tadā
pallavāpīḍitaṃ hṛdyaṃ vihaṃgair anunāditam |
98 |
aho batāyam agamaḥ œrīmān asmin vanāntare
āpīḍair bahubhir bhāti œrīmān dramiḍarāḍ iva |
99 |
viœokāṃ kuru māṃ kṣipram aœoka priyadarœana
vītaœokabhayābādhaṃ kaccit tvaṃ dṛṣṭavān nṛpam |
100 |
nalaṃ nāmāridamanaṃ damayantyāḥ priyaṃ patim
niṣadhānām adhipatiṃ dṛṣṭavān asi me priyam |
101 |
ekavastrārdhasaṃvītaṃ sukumāratanutvacam
vyasanenārditaṃ vīram araṇyam idam āgatam |
102 |
yathā viœokā gaccheyam aœokanaga tat kuru
satyanāmā bhavāœoka mama œokavināœanāt |
103 |
evaṃ sāœokavṛkṣaṃ tam ārtā triḥ parigamya ha
jagāma dāruṇataraṃ deœaṃ bhaimī varāṅganā |
104 |
sā dadarœa nagān naikān naikāœ ca saritas tathā
naikāṃœ ca parvatān ramyān naikāṃœ ca mṛgapakṣiṇaḥ |
105 |
kandarāṃœ ca nitambāṃœ ca nadāṃœ cādbhutadarœanān
dadarœa sā bhīmasutā patim anveṣatī tadā |
106 |
gatvā prakṛṣṭam adhvānaṃ damayantī œucismitā
dadarœātha mahāsārthaṃ hastyaœvarathasaṃkulam |
107 |
uttarantaṃ nadīṃ ramyāṃ prasannasalilāṃ œubhām
suœītatoyāṃ vistīrṇāṃ hradinīṃ vetasair vṛtām |
108 |
prodghuṣṭāṃ krauñcakuraraiœ cakravākopakūjitām
kūrmagrāhajhaṣākīrṇāṃ pulinadvīpaœobhitām |
109 |
sā dṛṣṭvaiva mahāsārthaṃ nalapatnī yaœasvinī
upasarpya varārohā janamadhyaṃ viveœa ha |
110 |
unmattarūpā œokārtā tathā vastrārdhasaṃvṛtā
kṛœā vivarṇā malinā pāṃsudhvastaœiroruhā |
111 |
tāṃ dṛṣṭvā tatra manujāḥ ke cid bhītāḥ pradudruvuḥ
ke cic cintāparās tasthuḥ ke cit tatra vicukruœuḥ |
112 |
prahasanti sma tāṃ ke cid abhyasūyanta cāpare
cakrus tasyāṃ dayāṃ ke cit papracchuœ cāpi bhārata |
113 |
kāsi kasyāsi kalyāṇi kiṃ vā mṛgayase vane
tvāṃ dṛṣṭvā vyathitāḥ smeha kaccit tvam asi mānuṣī |
114 |
vada satyaṃ vanasyāsya parvatasyātha vā diœaḥ
devatā tvaṃ hi kalyāṇi tvāṃ vayaṃ œaraṇaṃ gatāḥ |
115 |
yakṣī vā rākṣasī vā tvam utāho 'si varāṅganā
sarvathā kuru naḥ svasti rakṣasvāsmān anindite |
116 |
yathāyaṃ sarvathā sārthaḥ kṣemī œīghram ito vrajet
tathā vidhatsva kalyāṇi tvāṃ vayaṃ œaraṇaṃ gatāḥ |
117 |
tathoktā tena sārthena damayantī nṛpātmajā
pratyuvāca tataḥ sādhvī bhartṛvyasanaduḥkhitā
sārthavāhaṃ ca sārthaṃ ca janā ye cātra ke cana |
118 |
yūnaḥ sthavirabālāœ ca sārthasya ca purogamāḥ
mānuṣīṃ māṃ vijānīta manujādhipateḥ sutām
nṛpasnuṣāṃ rājabhāryāṃ bhartṛdarœanalālasām |
119 |
vidarbharāṇ mama pitā bhartā rājā ca naiṣadhaḥ
nalo nāma mahābhāgas taṃ mārgāmy aparājitam |
120 |
yadi jānīta nṛpatiṃ kṣipraṃ œaṃsata me priyam
nalaṃ pārthivaœārdūlam amitragaṇasūdanam |
121 |
tām uvācānavadyāṅgīṃ sārthasya mahataḥ prabhuḥ
sārthavāhaḥ œucir nāma œṛṇu kalyāṇi madvacaḥ |
122 |
ahaṃ sārthasya netā vai sārthavāhaḥ œucismite
manuṣyaṃ nalanāmānaṃ na paœyāmi yaœasvini |
123 |
kuñjaradvīpimahiṣaœārdūlarkṣamṛgān api
paœyāmy asmin vane kaṣṭe amanuṣyaniṣevite
tathā no yakṣarāḍ adya maṇibhadraḥ prasīdatu |
124 |
sābravīd vaṇijaḥ sarvān sārthavāhaṃ ca taṃ tataḥ
kva nu yāsyasi sārtho 'yam etad ākhyātum arhatha |
125 |
sārthavāha uvāca |
125 |
sārtho 'yaṃ cedirājasya subāhoḥ satyavādinaḥ
kṣipraṃ janapadaṃ gantā lābhāya manujātmaje |