1 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
1 |
yājñasenyā vacaḥ œrutvā bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ
niḥœvasann upasaṃgamya kruddho rājānam abravīt |
2 |
rājyasya padavīṃ dharmyāṃ vraja satpuruṣocitām
dharmakāmārthahīnānāṃ kiṃ no vastuṃ tapovane |
3 |
naiva dharmeṇa tad rājyaṃ nārjavena na caujasā
akṣakūṭam adhiṣṭhāya hṛtaṃ duryodhanena naḥ |
4 |
gomāyuneva siṃhānāṃ durbalena balīyasām
āmiṣaṃ vighasāœena tadvad rājyaṃ hi no hṛtam |
5 |
dharmaleœapraticchannaḥ prabhavaṃ dharmakāmayoḥ
artham utsṛjya kiṃ rājan durgeṣu paritapyase |
6 |
bhavato 'nuvidhānena rājyaṃ naḥ paœyatāṃ hṛtam
ahāryam api œakreṇa guptaṃ gāṇḍīvadhanvanā |
7 |
kuṇīnām iva bilvāni paṅgūnām iva dhenavaḥ
hṛtam aiœvaryam asmākaṃ jīvatāṃ bhavataḥ kṛte |
8 |
bhavataḥ priyam ity evaṃ mahad vyasanam īdṛœam
dharmakāme pratītasya pratipannāḥ sma bhārata |
9 |
karœayāmaḥ svamitrāṇi nandayāmaœ ca œātravān
ātmānaṃ bhavataḥ œāstre niyamya bharatarṣabha |
10 |
yad vayaṃ na tadaivaitān dhārtarāṣṭrān nihanmahi
bhavataḥ œāstram ādāya tan nas tapati duṣkṛtam |
11 |
athainām anvavekṣasva mṛgacaryām ivātmanaḥ
avīrācaritāṃ rājan na balasthair niṣevitām |
12 |
yāṃ na kṛṣṇo na bībhatsur nābhimanyur na sṛñjayaḥ
na cāham abhinandāmi na ca mādrīsutāv ubhau |
13 |
bhavān dharmo dharma iti satataṃ vratakarœitaḥ
kaccid rājan na nirvedād āpannaḥ klībajīvikām |
14 |
durmanuṣyā hi nirvedam aphalaṃ sarvaghātinam
aœaktāḥ œriyam āhartum ātmanaḥ kurvate priyam |
15 |
sa bhavān dṛṣṭimāñ œaktaḥ paœyann ātmani pauruṣam
ānṛœaṃsyaparo rājan nānartham avabudhyase |
16 |
asmān amī dhārtarāṣṭrāḥ kṣamamāṇān alaṃ sataḥ
aœaktān eva manyante tadduḥkhaṃ nāhave vadhaḥ |
17 |
tatra ced yudhyamānānām ajihmam anivartinām
sarvaœo hi vadhaḥ œreyān pretya lokāṃl labhemahi |
18 |
atha vā vayam evaitān nihatya bharatarṣabha
ādadīmahi gāṃ sarvāṃ tathāpi œreya eva naḥ |
19 |
sarvathā kāryam etan naḥ svadharmam anutiṣṭhatām
kāṅkṣatāṃ vipulāṃ kīrtiṃ vairaṃ praticikīrṣatām |
20 |
ātmārthaṃ yudhyamānānāṃ vidite kṛtyalakṣaṇe
anyair apahṛte rājye praœaṃsaiva na garhaṇā |
21 |
karœanārtho hi yo dharmo mitrāṇām ātmanas tathā
vyasanaṃ nāma tad rājan na sa dharmaḥ kudharma tat |
22 |
sarvathā dharmanityaṃ tu puruṣaṃ dharmadurbalam
jahatas tāta dharmārthau pretaṃ duḥkhasukhe yathā |
23 |
yasya dharmo hi dharmārthaṃ kleœabhāṅ na sa paṇḍitaḥ
na sa dharmasya vedārthaṃ sūryasyāndhaḥ prabhām iva |
24 |
yasya cārthārtham evārthaḥ sa ca nārthasya kovidaḥ
rakṣate bhṛtako 'raṇyaṃ yathā syāt tādṛg eva saḥ |
25 |
ativelaṃ hi yo 'rthārthī netarāv anutiṣṭhati
sa vadhyaḥ sarvabhūtānāṃ brahmaheva jugupsitaḥ |
26 |
satataṃ yaœ ca kāmārthī netarāv anutiṣṭhati
mitrāṇi tasya naœyanti dharmārthābhyāṃ ca hīyate |
27 |
tasya dharmārthahīnasya kāmānte nidhanaṃ dhruvam
kāmato ramamāṇasya mīnasyevāmbhasaḥ kṣaye |
28 |
tasmād dharmārthayor nityaṃ na pramādyanti paṇḍitāḥ
prakṛtiḥ sā hi kāmasya pāvakasyāraṇir yathā |
29 |
sarvathā dharmamūlo 'rtho dharmaœ cārthaparigrahaḥ
itaretarayonī tau viddhi meghodadhī yathā |
30 |
dravyārthasparœasaṃyoge yā prītir upajāyate
sa kāmaœ cittasaṃkalpaḥ œarīraṃ nāsya vidyate |
31 |
arthārthī puruṣo rājan bṛhantaṃ dharmam ṛcchati
artham ṛcchati kāmārthī na kāmād anyam ṛcchatī |
32 |
na hi kāmena kāmo 'nyaḥ sādhyate phalam eva tat
upayogāt phalasyeva kāṣṭhād bhasmeva paṇḍitaḥ |
33 |
imāñ œakunikān rājan hanti vaitaṃsiko yathā
etad rūpam adharmasya bhūteṣu ca vihiṃsatām |
34 |
kāmāl lobhāc ca dharmasya pravṛttiṃ yo na paœyati
sa vadhyaḥ sarvabhūtānāṃ pretya ceha ca durmatiḥ |
35 |
vyaktaṃ te vidito rājann artho dravyaparigrahaḥ
prakṛtiṃ cāpi vetthāsya vikṛtiṃ cāpi bhūyasīm |
36 |
tasya nāœaṃ vināœaṃ vā jarayā maraṇena vā
anartham iti manyante so 'yam asmāsu vartate |
37 |
indriyāṇāṃ ca pañcānāṃ manaso hṛdayasya ca
viṣaye vartamānānāṃ yā prītir upajāyate
sa kāma iti me buddhiḥ karmaṇāṃ phalam uttamam |
38 |
evam eva pṛthag dṛṣṭvā dharmārthau kāmam eva ca
na dharmapara eva syān na cārthaparamo naraḥ
na kāmaparamo vā syāt sarvān seveta sarvadā |
39 |
dharmaṃ pūrvaṃ dhanaṃ madhye jaghanye kāmam ācaret
ahany anucared evam eṣa œāstrakṛto vidhiḥ |
40 |
kāmaṃ pūrvaṃ dhanaṃ madhye jaghanye dharmam ācaret
vayasy anucared evam eṣa œāstrakṛto vidhiḥ |
41 |
dharmaṃ cārthaṃ ca kāmaṃ ca yathāvad vadatāṃ vara
vibhajya kāle kālajñaḥ sarvān seveta paṇḍitaḥ |
42 |
mokṣo vā paramaṃ œreya eṣa rājan sukhārthinām
prāptir vā buddhim āsthāya sopāyaṃ kurunandana |
43 |
tad vāœu kriyatāṃ rājan prāptir vāpy adhigamyatām
jīvitaṃ hy āturasyeva duḥkham antaravartinaḥ |
44 |
viditaœ caiva te dharmaḥ satataṃ caritaœ ca te
jānate tvayi œaṃsanti suhṛdaḥ karmacodanām |
45 |
dānaṃ yajñaḥ satāṃ pūjā vedadhāraṇam ārjavam
eṣa dharmaḥ paro rājan phalavān pretya ceha ca |
46 |
eṣa nārthavihīnena œakyo rājan niṣevitum
akhilāḥ puruṣavyāghra guṇāḥ syur yady apītare |
47 |
dharmamūlaṃ jagad rājan nānyad dharmād viœiṣyate
dharmaœ cārthena mahatā œakyo rājan niṣevitum |
48 |
na cārtho bhaikṣacaryeṇa nāpi klaibyena karhi cit
vettuṃ œakyaḥ sadā rājan kevalaṃ dharmabuddhinā |
49 |
pratiṣiddhā hi te yācñā yayā sidhyati vai dvijaḥ
tejasaivārthalipsāyāṃ yatasva puruṣarṣabha |
50 |
bhaikṣacaryā na vihitā na ca viṭœūdrajīvikā
kṣatriyasya viœeṣeṇa dharmas tu balam aurasam |
51 |
udāram eva vidvāṃso dharmaṃ prāhur manīṣiṇaḥ
udāraṃ pratipadyasva nāvare sthātum arhasi |
52 |
anubudhyasva rājendra vettha dharmān sanātanān
krūrakarmābhijāto 'si yasmād udvijate janaḥ |
53 |
prajāpālanasaṃbhūtaṃ phalaṃ tava na garhitam
eṣa te vihito rājan dhātrā dharmaḥ sanātanaḥ |
54 |
tasmād vicalitaḥ pārtha loke hāsyaṃ gamiṣyasi
svadharmād dhi manuṣyāṇāṃ calanaṃ na praœasyate |
55 |
sa kṣātraṃ hṛdayaṃ kṛtvā tyaktvedaṃ œithilaṃ manaḥ
vīryam āsthāya kaunteya dhuram udvaha dhuryavat |
56 |
na hi kevaladharmātmā pṛthivīṃ jātu kaœ cana
pārthivo vyajayad rājan na bhūtiṃ na punaḥ œriyam |
57 |
jihvāṃ dattvā bahūnāṃ hi kṣudrāṇāṃ lubdhacetasām
nikṛtyā labhate rājyam āhāram iva œalyakaḥ |
58 |
bhrātaraḥ pūrvajātāœ ca susamṛddhāœ ca sarvaœaḥ
nikṛtyā nirjitā devair asurāḥ pāṇḍavarṣabha |
59 |
evaṃ balavataḥ sarvam iti buddhvā mahīpate
jahi œatrūn mahābāho parāṃ nikṛtim āsthitaḥ |
60 |
na hy arjunasamaḥ kaœ cid yudhi yoddhā dhanurdharaḥ
bhavitā vā pumān kaœ cin matsamo vā gadādharaḥ |
61 |
sattvena kurute yuddhaṃ rājan subalavān api
na pramāṇena notsāhāt sattvastho bhava pāṇḍava |
62 |
sattvaṃ hi mūlam arthasya vitathaṃ yad ato 'nyathā
na tu prasaktaṃ bhavati vṛkṣacchāyeva haimanī |
63 |
arthatyāgo hi kāryaḥ syād arthaṃ œreyāṃsam icchatā
bījaupamyena kaunteya mā te bhūd atra saṃœayaḥ |
64 |
arthena tu samo 'nartho yatra labhyeta nodayaḥ
na tatra vipaṇaḥ kāryaḥ kharakaṇḍūyitaṃ hi tat |
65 |
evam eva manuṣyendra dharmaṃ tyaktvālpakaṃ naraḥ
bṛhantaṃ dharmam āpnoti sa buddha iti niœcitaḥ |
66 |
amitraṃ mitrasaṃpannaṃ mitrair bhindanti paṇḍitāḥ
bhinnair mitraiḥ parityaktaṃ durbalaṃ kurute vaœe |
67 |
sattvena kurute yuddhaṃ rājan subalavān api
nodyamena na hotrābhiḥ sarvāḥ svīkurute prajāḥ |
68 |
sarvathā saṃhatair eva durbalair balavān api
amitraḥ œakyate hantuṃ madhuhā bhramarair iva |
69 |
yathā rājan prajāḥ sarvāḥ sūryaḥ pāti gabhastibhiḥ
atti caiva tathaiva tvaṃ savituḥ sadṛœo bhava |
70 |
etad dhy api tapo rājan purāṇam iti naḥ œrutam
vidhinā pālanaṃ bhūmer yat kṛtaṃ naḥ pitāmahaiḥ |
71 |
apeyāt kila bhāḥ sūryāl lakṣmīœ candramasas tathā
iti loko vyavasito dṛṣṭvemāṃ bhavato vyathām |
72 |
bhavataœ ca praœaṃsābhir nindābhir itarasya ca
kathāyuktāḥ pariṣadaḥ pṛthag rājan samāgatāḥ |
73 |
idam abhyadhikaṃ rājan brāhmaṇā guravaœ ca te
sametāḥ kathayantīha muditāḥ satyasaṃdhatām |
74 |
yan na mohān na kārpaṇyān na lobhān na bhayād api
anṛtaṃ kiṃ cid uktaṃ te na kāmān nārthakāraṇāt |
75 |
yad enaḥ kurute kiṃ cid rājā bhūmim avāpnuvan
sarvaṃ tan nudate paœcād yajñair vipuladakṣiṇaiḥ |
76 |
brāhmaṇebhyo dadad grāmān gāœ ca rājan sahasraœaḥ
mucyate sarvapāpebhyas tamobhya iva candramāḥ |
77 |
paurajānapadāḥ sarve prāyaœaḥ kurunandana
savṛddhabālāḥ sahitāḥ œaṃsanti tvāṃ yudhiṣṭhira |
78 |
œvadṛtau kṣīram āsaktaṃ brahma vā vṛṣale yathā
satyaṃ stene balaṃ nāryāṃ rājyaṃ duryodhane tathā |
79 |
iti nirvacanaṃ loke ciraṃ carati bhārata
api caitat striyo bālāḥ svādhyāyam iva kurvate |
80 |
sa bhavān ratham āsthāya sarvopakaraṇānvitam
tvaramāṇo 'bhiniryātu ciram arthopapādakam |
81 |
vācayitvā dvijaœreṣṭhān adyaiva gajasāhvayam
astravidbhiḥ parivṛto bhrātṛbhir dṛḍhadhanvibhiḥ
āœīviṣasamair vīrair marudbhir iva vṛtrahā |
82 |
amitrāṃs tejasā mṛdnann asurebhya ivārihā
œriyam ādatsva kaunteya dhārtarāṣṭrān mahābala |
83 |
na hi gāṇḍīvamuktānāṃ œarāṇāṃ gārdhravāsasām
sparœam āœīviṣābhānāṃ martyaḥ kaœ cana saṃsahet |
84 |
na sa vīro na mātaṅgo na sadaœvo 'sti bhārata
yaḥ saheta gadāvegaṃ mama kruddhasya saṃyuge |
85 |
sṛñjayaiḥ saha kaikeyair vṛṣṇīnām ṛṣabheṇa ca
kathaṃ svid yudhi kaunteya rājyaṃ na prāpnuyāmahe |