1 |
yudhiṣṭhira uvāca |
1 |
krodho hantā manuṣyāṇāṃ krodho bhāvayitā punaḥ
iti viddhi mahāprājñe krodhamūlau bhavābhavau |
2 |
yo hi saṃharate krodhaṃ bhāvas tasya suœobhane
yaḥ punaḥ puruṣaḥ krodhaṃ nityaṃ na sahate œubhe
tasyābhāvāya bhavati krodhaḥ paramadāruṇaḥ |
3 |
krodhamūlo vināœo hi prajānām iha dṛœyate
tat kathaṃ mādṛœaḥ krodham utsṛjel lokanāœanam |
4 |
kruddhaḥ pāpaṃ naraḥ kuryāt kruddho hanyād gurūn api
kruddhaḥ paruṣayā vācā œreyaso 'py avamanyate |
5 |
vācyāvācye hi kupito na prajānāti karhi cit
nākāryam asti kruddhasya nāvācyaṃ vidyate tathā |
6 |
hiṃsyāt krodhād avadhyāṃœ ca vadhyān saṃpūjayed api
ātmānam api ca kruddhaḥ preṣayed yamasādanam |
7 |
etān doṣān prapaœyadbhir jitaḥ krodho manīṣibhiḥ
icchadbhiḥ paramaṃ œreya iha cāmutra cottamam |
8 |
taṃ krodhaṃ varjitaṃ dhīraiḥ katham asmadvidhaœ caret
etad draupadi saṃdhāya na me manyuḥ pravardhate |
9 |
ātmānaṃ ca paraṃ caiva trāyate mahato bhayāt
krudhyantam apratikrudhyan dvayor eṣa cikitsakaḥ |
10 |
mūḍho yadi kliœyamānaḥ krudhyate 'œaktimān naraḥ
balīyasāṃ manuṣyāṇāṃ tyajaty ātmānam antataḥ |
11 |
tasyātmānaṃ saṃtyajato lokā naœyanty anātmanaḥ
tasmād draupady aœaktasya manyor niyamanaṃ smṛtam |
12 |
vidvāṃs tathaiva yaḥ œaktaḥ kliœyamāno na kupyati
sa nāœayitvā kleṣṭāraṃ paraloke ca nandati |
13 |
tasmād balavatā caiva durbalena ca nityadā
kṣantavyaṃ puruṣeṇāhur āpatsv api vijānatā |
14 |
manyor hi vijayaṃ kṛṣṇe praœaṃsantīha sādhavaḥ
kṣamāvato jayo nityaṃ sādhor iha satāṃ matam |
15 |
satyaṃ cānṛtataḥ œreyo nṛœaṃsāc cānṛœaṃsatā
tam evaṃ bahudoṣaṃ tu krodhaṃ sādhuvivarjitam
mādṛœaḥ prasṛjet kasmāt suyodhanavadhād api |
16 |
tejasvīti yam āhur vai paṇḍitā dīrghadarœinaḥ
na krodho 'bhyantaras tasya bhavatīti viniœcitam |
17 |
yas tu krodhaṃ samutpannaṃ prajñayā pratibādhate
tejasvinaṃ taṃ vidvāṃso manyante tattvadarœinaḥ |
18 |
kruddho hi kāryaṃ suœroṇi na yathāvat prapaœyati
na kāryaṃ na ca maryādāṃ naraḥ kruddho 'nupaœyati |
19 |
hanty avadhyān api kruddho gurūn rūkṣais tudaty api
tasmāt tejasi kartavye krodho dūrāt pratiṣṭhitaḥ |
20 |
dākṣyaṃ hy amarṣaḥ œauryaṃ ca œīghratvam iti tejasaḥ
guṇāḥ krodhābhibhūtena na œakyāḥ prāptum añjasā |
21 |
krodhaṃ tyaktvā tu puruṣaḥ samyak tejo 'bhipadyate
kālayuktaṃ mahāprājñe kruddhais tejaḥ suduḥsaham |
22 |
krodhas tv apaṇḍitaiḥ œaœvat teja ity abhidhīyate
rajas tal lokanāœāya vihitaṃ mānuṣān prati |
23 |
tasmāc chaœvat tyajet krodhaṃ puruṣaḥ samyag ācaran
œreyān svadharmānapago na kruddha iti niœcitam |
24 |
yadi sarvam abuddhīnām atikrāntam amedhasām
atikramo madvidhasya kathaṃ svit syād anindite |
25 |
yadi na syur manuṣyeṣu kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ
na syāt saṃdhir manuṣyāṇāṃ krodhamūlo hi vigrahaḥ |
26 |
abhiṣakto hy abhiṣajed āhanyād guruṇā hataḥ
evaṃ vināœo bhūtānām adharmaḥ prathito bhavet |
27 |
ākruṣṭaḥ puruṣaḥ sarvaḥ pratyākroœed anantaram
pratihanyād dhataœ caiva tathā hiṃsyāc ca hiṃsitaḥ |
28 |
hanyur hi pitaraḥ putrān putrāœ cāpi tathā pitṝn
hanyuœ ca patayo bhāryāḥ patīn bhāryās tathaiva ca |
29 |
evaṃ saṃkupite loke janma kṛṣṇe na vidyate
prajānāṃ saṃdhimūlaṃ hi janma viddhi œubhānane |
30 |
tāḥ kṣīyeran prajāḥ sarvāḥ kṣipraṃ draupadi tādṛœe
tasmān manyur vināœāya prajānām abhavāya ca |
31 |
yasmāt tu loke dṛœyante kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ
tasmāj janma ca bhūtānāṃ bhavaœ ca pratipadyate |
32 |
kṣantavyaṃ puruṣeṇeha sarvāsv āpatsu œobhane
kṣamā bhavo hi bhūtānāṃ janma caiva prakīrtitam |
33 |
ākruṣṭas tāḍitaḥ kruddhaḥ kṣamate yo balīyasā
yaœ ca nityaṃ jitakrodho vidvān uttamapūruṣaḥ |
34 |
prabhāvavān api naras tasya lokāḥ sanātanāḥ
krodhanas tv alpavijñānaḥ pretya ceha ca naœyati |
35 |
atrāpy udāharantīmā gāthā nityaṃ kṣamāvatām
gītāḥ kṣamāvatā kṛṣṇe kāœyapena mahātmanā |
36 |
kṣamā dharmaḥ kṣamā yajñaḥ kṣamā vedāḥ kṣamā œrutam
yas tām evaṃ vijānāti sa sarvaṃ kṣantum arhati |
37 |
kṣamā brahma kṣamā satyaṃ kṣamā bhūtaṃ ca bhāvi ca
kṣamā tapaḥ kṣamā œaucaṃ kṣamayā coddhṛtaṃ jagat |
38 |
ati brahmavidāṃ lokān ati cāpi tapasvinām
ati yajñavidāṃ caiva kṣamiṇaḥ prāpnuvanti tān |
39 |
kṣamā tejasvināṃ tejaḥ kṣamā brahma tapasvinām
kṣamā satyaṃ satyavatāṃ kṣamā dānaṃ kṣamā yaœaḥ |
40 |
tāṃ kṣamām īdṛœīṃ kṛṣṇe katham asmadvidhas tyajet
yasyāṃ brahma ca satyaṃ ca yajñā lokāœ ca viṣṭhitāḥ
bhujyante yajvanāṃ lokāḥ kṣamiṇām apare tathā |
41 |
kṣantavyam eva satataṃ puruṣeṇa vijānatā
yadā hi kṣamate sarvaṃ brahma saṃpadyate tadā |
42 |
kṣamāvatām ayaṃ lokaḥ paraœ caiva kṣamāvatām
iha saṃmānam ṛcchanti paratra ca œubhāṃ gatim |
43 |
yeṣāṃ manyur manuṣyāṇāṃ kṣamayā nihataḥ sadā
teṣāṃ paratare lokās tasmāt kṣāntiḥ parā matā |
44 |
iti gītāḥ kāœyapena gāthā nityaṃ kṣamāvatām
œrutvā gāthāḥ kṣamāyās tvaṃ tuṣya draupadi mā krudhaḥ |
45 |
pitāmahaḥ œāṃtanavaḥ œamaṃ saṃpūjayiṣyati
ācāryo viduraḥ kṣattā œamam eva vadiṣyataḥ
kṛpaœ ca saṃjayaœ caiva œamam eva vadiṣyataḥ |
46 |
somadatto yuyutsuœ ca droṇaputras tathaiva ca
pitāmahaœ ca no vyāsaḥ œamaṃ vadati nityaœaḥ |
47 |
etair hi rājā niyataṃ codyamānaḥ œamaṃ prati
rājyaṃ dāteti me buddhir na cel lobhān naœiṣyati |
48 |
kālo 'yaṃ dāruṇaḥ prāpto bharatānām abhūtaye
niœcitaṃ me sadaivaitat purastād api bhāmini |
49 |
suyodhano nārhatīti kṣamām evaṃ na vindati
arhas tasyāham ity eva tasmān māṃ vindate kṣamā |
50 |
etad ātmavatāṃ vṛttam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
kṣamā caivānṛœaṃsyaṃ ca tat kartāsmy aham añjasā |