1 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
1 |
bhojāḥ pravrajitāñ œrutvā vṛṣṇayaœ cāndhakaiḥ saha
pāṇḍavān duḥkhasaṃtaptān samājagmur mahāvane |
2 |
pāñcālasya ca dāyādā dhṛṣṭaketuœ ca cedipaḥ
kekayāœ ca mahāvīryā bhrātaro lokaviœrutāḥ |
3 |
vane te 'bhiyayuḥ pārthān krodhāmarœasamanvitāḥ
garhayanto dhārtarāṣṭrān kiṃ kurma iti cābruvan |
4 |
vāsudevaṃ puraskṛtya sarve te kṣatriyarṣabhāḥ
parivāryopaviviœur dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram |
5 |
vāsudeva uvāca |
5 |
duryodhanasya karṇasya œakuneœ ca durātmanaḥ
duḥœāsanacaturthānāṃ bhūmiḥ pāsyati œoṇitam |
6 |
tataḥ sarve 'bhiṣiñcāmo dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
nikṛtyopacaran vadhya eṣa dharmaḥ sanātanaḥ |
7 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
7 |
pārthānām abhiṣaṅgeṇa tathā kruddhaṃ janārdanam
arjunaḥ œamayām āsā didhakṣantam iva prajāḥ |
8 |
saṃkruddhaṃ keœavaṃ dṛṣṭvā pūrvadeheṣu phalgunaḥ
kīrtayām āsa karmāṇi satyakīrter mahātmanaḥ |
9 |
puruṣasyāprameyasya satyasyāmitatejasaḥ
prajāpatipater viṣṇor lokanāthasya dhīmataḥ |
10 |
arjuna uvāca |
10 |
daœa varṣasahasrāṇi yatrasāyaṃgṛho muniḥ
vyacaras tvaṃ purā kṛṣṇa parvate gandhamādane |
11 |
daœa varṣasahasrāṇi daœa varṣaœatāni ca
puṣkareṣv avasaḥ kṛṣṇa tvam apo bhakṣayan purā |
12 |
ūrdhvabāhur viœālāyāṃ badaryāṃ madhusūdana
atiṣṭha ekapādena vāyubhakṣaḥ œataṃ samāḥ |
13 |
apakṛṣṭottarāsaṅgaḥ kṛœo dhamanisaṃtataḥ
āsīḥ kṛṣṇa sarasvatyāṃ satre dvādaœavārṣike |
14 |
prabhāsaṃ cāpy athāsādya tīrthaṃ puṇyajanocitam
tathā kṛṣṇa mahātejā divyaṃ varṣasahasrakam
ātiṣṭhas tapa ekena pādena niyame sthitaḥ |
15 |
kṣetrajñaḥ sarvabhūtānām ādir antaœ ca keœava
nidhānaṃ tapasāṃ kṛṣṇa yajñas tvaṃ ca sanātanaḥ |
16 |
nihatya narakaṃ bhaumam āhṛtya maṇikuṇḍale
prathamotpāditaṃ kṛṣṇa medhyam aœvam avāsṛjaḥ |
17 |
kṛtvā tat karma lokānām ṛṣabhaḥ sarvalokajit
avadhīs tvaṃ raṇe sarvān sametān daityadānavān |
18 |
tataḥ sarveœvaratvaṃ ca saṃpradāya œacīpateḥ
mānuṣeṣu mahābāho prādurbhūto 'si keœava |
19 |
sa tvaṃ nārāyaṇo bhūtvā harir āsīḥ paraṃtapa
brahmā somaœ ca sūryaœ ca dharmo dhātā yamo 'nalaḥ |
20 |
vāyur vaiœravaṇo rudraḥ kālaḥ khaṃ pṛthivī diœaḥ
ajaœ carācaraguruḥ sraṣṭā tvaṃ puruṣottama |
21 |
turāyaṇādibhir deva kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
ayajo bhūritejā vai kṛṣṇa caitrarathe vane |
22 |
œataṃ œatasahasrāṇi suvarṇasya janārdana
ekaikasmiṃs tadā yajñe paripūrṇāni bhāgaœaḥ |
23 |
aditer api putratvam etya yādavanandana
tvaṃ viṣṇur iti vikhyāta indrād avarajo bhuvi |
24 |
œiœur bhūtvā divaṃ khaṃ ca pṛthivīṃ ca paraṃtapa
tribhir vikramaṇaiḥ kṛṣṇa krāntavān asi tejasā |
25 |
saṃprāpya divam ākāœam ādityasadane sthitaḥ
atyarocaœ ca bhūtātman bhāskaraṃ svena tejasā |
26 |
sāditā mauravāḥ pāœā nisundanarakau hatau
kṛtaḥ kṣemaḥ punaḥ panthāḥ puraṃ prāgjyotiṣaṃ prati |
27 |
jārūthyām āhutiḥ krāthaḥ œiœupālo janaiḥ saha
bhīmasenaœ ca œaibyaœ ca œatadhanvā ca nirjitaḥ |
28 |
tathā parjanyaghoṣeṇa rathenādityavarcasā
avākṣīr mahiṣīṃ bhojyāṃ raṇe nirjitya rukmiṇam |
29 |
indradyumno hataḥ kopād yavanaœ ca kaœerumān
hataḥ saubhapatiḥ œālvas tvayā saubhaṃ ca pātitam |
30 |
irāvatyāṃ tathā bhojaḥ kārtavīryasamo yudhi
gopatis tālaketuœ ca tvayā vinihatāv ubhau |
31 |
tāṃ ca bhogavatīṃ puṇyām ṛṣikāntāṃ janārdana
dvārakām ātmasāt kṛtvā samudraṃ gamayiṣyasi |
32 |
na krodho na ca mātsaryaṃ nānṛtaṃ madhusūdana
tvayi tiṣṭhati dāœārha na nṛœaṃsyaṃ kuto 'nṛju |
33 |
āsīnaṃ cittamadhye tvāṃ dīpyamānaṃ svatejasā
āgamya ṛṣayaḥ sarve 'yācantābhayam acyuta |
34 |
yugānte sarvabhūtāni saṃkṣipya madhusūdana
ātmany evātmasāt kṛtvā jagad āsse paraṃtapa |
35 |
naivaṃ pūrve nāpare vā kariṣyanti kṛtāni te
karmāṇi yāni deva tvaṃ bāla eva mahādyute |
36 |
kṛtavān puṇḍarīkākṣa baladevasahāyavān
vairājabhavane cāpi brahmaṇā nyavasaḥ saha |
37 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
37 |
evam uktvā tadātmānam ātmā kṛṣṇasya pāṇḍavaḥ
tūṣṇīm āsīt tataḥ pārtham ity uvāca janārdanaḥ |
38 |
mamaiva tvaṃ tavaivāhaṃ ye madīyās tavaiva te
yas tvāṃ dveṣṭi sa māṃ dveṣṭi yas tvām anu sa mām anu |
39 |
naras tvam asi durdharṣa harir nārāyaṇo hy aham
lokāl lokam imaṃ prāptau naranārāyaṇāv ṛṣī |
40 |
ananyaḥ pārtha mattas tvam ahaṃ tvattaœ ca bhārata
nāvayor antaraṃ œakyaṃ vedituṃ bharatarṣabha |
41 |
tasmin vīrasamāvāye saṃrabdheṣv atha rājasu
dhṛṣṭadyumnamukhair vīrair bhrātṛbhiḥ parivāritā |
42 |
pāñcālī puṇḍarīkākṣam āsīnaṃ yādavaiḥ saha
abhigamyābravīt kṛṣṇā œaraṇyaṃ œaraṇaiṣiṇī |
43 |
pūrve prajānisarge tvām āhur ekaṃ prajāpatim
sraṣṭāraṃ sarvabhūtānām asito devalo 'bravīt |
44 |
viṣṇus tvam asi durdharṣa tvaṃ yajño madhusūdana
yaṣṭā tvam asi yaṣṭavyo jāmadagnyo yathābravīt |
45 |
ṛṣayas tvāṃ kṣamām āhuḥ satyaṃ ca puruṣottama
satyād yajño 'si saṃbhūtaḥ kaœyapas tvāṃ yathābravīt |
46 |
sādhyānām api devānāṃ vasūnām īœvareœvaraḥ
lokabhāvana lokeœa yathā tvāṃ nārado 'bravīt |
47 |
divaṃ te œirasā vyāptaṃ padbhyāṃ ca pṛthivī vibho
jaṭharaṃ te ime lokāḥ puruṣo 'si sanātanaḥ |
48 |
vidyātapo 'bhitaptānāṃ tapasā bhāvitātmanām
ātmadarœanasiddhānām ṛṣīṇām ṛṣisattama |
49 |
rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtām āhaveṣv anivartinām
sarvadharmopapannānāṃ tvaṃ gatiḥ puruṣottama |
50 |
tvaṃ prabhus tvaṃ vibhus tvaṃ bhūr ātmabhūs tvaṃ sanātanaḥ
lokapālāœ ca lokāœ ca nakṣatrāṇi diœo daœa
nabhaœ candraœ ca sūryaœ ca tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam |
51 |
martyatā caiva bhūtānām amaratvaṃ divaukasām
tvayi sarvaṃ mahābāho lokakāryaṃ pratiṣṭhitam |
52 |
sā te 'haṃ duḥkham ākhyāsye praṇayān madhusūdana
īœas tvaṃ sarvabhūtānāṃ ye divyā ye ca mānuṣāḥ |
53 |
kathaṃ nu bhāryā pārthānāṃ tava kṛṣṇa sakhī vibho
dhṛṣṭadyumnasya bhaginī sabhāṃ kṛṣyeta mādṛœī |
54 |
strīdharmiṇī vepamānā rudhireṇa samukṣitā
ekavastrā vikṛṣṭāsmi duḥkhitā kurusaṃsadi |
55 |
rājamadhye sabhāyāṃ tu rajasābhisamīritām
dṛṣṭvā ca māṃ dhārtarāṣṭrāḥ prāhasan pāpacetasaḥ |
56 |
dāsībhāvena bhoktuṃ mām īṣus te madhusūdana
jīvatsu pāṇḍuputreṣu pāñcāleṣv atha vṛṣṇiṣu |
57 |
nanv ahaṃ kṛṣṇa bhīṣmasya dhṛtarāṣṭrasya cobhayoḥ
snuṣā bhavāmi dharmeṇa sāhaṃ dāsīkṛtā balāt |
58 |
garhaye pāṇḍavāṃs tv eva yudhi œreṣṭhān mahābalān
ye kliœyamānāṃ prekṣante dharmapatnīṃ yaœasvinīm |
59 |
dhig balaṃ bhīmasenasya dhik pārthasya dhanuṣmatām
yau māṃ viprakṛtāṃ kṣudrair marṣayetāṃ janārdana |
60 |
œāœvato 'yaṃ dharmapathaḥ sadbhir ācaritaḥ sadā
yad bhāryāṃ parirakṣanti bhartāro 'lpabalā api |
61 |
bhāryāyāṃ rakṣyamāṇāyāṃ prajā bhavati rakṣitā
prajāyāṃ rakṣyamāṇāyām ātmā bhavati rakṣitaḥ |
62 |
ātmā hi jāyate tasyāṃ tasmāj jāyā bhavaty uta
bhartā ca bhāryayā rakṣyaḥ kathaṃ jāyān mamodare |
63 |
nanv ime œaraṇaṃ prāptān na tyajanti kadā cana
te māṃ œaraṇam āpannāṃ nānvapadyanta pāṇḍavāḥ |
64 |
pañceme pañcabhir jātāḥ kumārāœ cāmitaujasaḥ
eteṣām apy avekṣārthaṃ trātavyāsmi janārdana |
65 |
prativindhyo yudhiṣṭhirāt sutasomo vṛkodarāt
arjunāc chrutakīrtis tu œatānīkas tu nākuliḥ |
66 |
kaniṣṭhāc chrutakarmā tu sarve satyaparākramāḥ
pradyumno yādṛœaḥ kṛṣṇa tādṛœās te mahārathāḥ |
67 |
nanv ime dhanuṣi œreṣṭhā ajeyā yudhi œātravaiḥ
kimarthaṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ sahante durbalīyasām |
68 |
adharmeṇa hṛtaṃ rājyaṃ sarve dāsāḥ kṛtās tathā
sabhāyāṃ parikṛṣṭāham ekavastrā rajasvalā |
69 |
nādhijyam api yac chakyaṃ kartum anyena gāṇḍivam
anyatrārjunabhīmābhyāṃ tvayā vā madhusūdana |
70 |
dhig bhīmasenasya balaṃ dhik pārthasya ca gāṇḍivam
yatra duryodhanaḥ kṛṣṇa muhūrtam api jīvati |
71 |
ya etān ākṣipad rāṣṭrāt saha mātrāvihiṃsakān
adhīyānān purā bālān vratasthān madhusūdana |
72 |
bhojane bhīmasenasya pāpaḥ prākṣepayad viṣam
kālakūṭaṃ navaṃ tīkṣṇaṃ saṃbhṛtaṃ lomaharṣaṇam |
73 |
taj jīrṇam avikāreṇa sahānnena janārdana
saœeṣatvān mahābāho bhīmasya puruṣottama |
74 |
pramāṇakoṭyāṃ viœvastaṃ tathā suptaṃ vṛkodaram
baddhvainaṃ kṛṣṇa gaṅgāyāṃ prakṣipya punar āvrajat |
75 |
yadā vibuddhaḥ kaunteyas tadā saṃchidya bandhanam
udatiṣṭhan mahābāhur bhīmaseno mahābalaḥ |
76 |
āœīviṣaiḥ kṛṣṇasarpaiḥ suptaṃ cainam adaṃœayat
sarveṣv evāṅgadeœeṣu na mamāra ca œatruhā |
77 |
pratibuddhas tu kaunteyaḥ sarvān sarpān apothayat
sārathiṃ cāsya dayitam apahastena jaghnivān |
78 |
punaḥ suptān upādhākṣīd bālakān vāraṇāvate
œayānān āryayā sārdhaṃ ko nu tat kartum arhati |
79 |
yatrāryā rudatī bhītā pāṇḍavān idam abravīt
mahad vyasanam āpannā œikhinā parivāritā |
80 |
hā hatāsmi kuto nv adya bhavec chāntir ihānalāt
anāthā vinaœiṣyāmi bālakaiḥ putrakaiḥ saha |
81 |
tatra bhīmo mahābāhur vāyuvegaparākramaḥ
āryām āœvāsayām āsa bhrātṝṃœ cāpi vṛkodaraḥ |
82 |
vainateyo yathā pakṣī garuḍaḥ patatāṃ varaḥ
tathaivābhipatiṣyāmi bhayaṃ vo neha vidyate |
83 |
āryām aṅkena vāmena rājānaṃ dakṣiṇena ca
aṃsayoœ ca yamau kṛtvā pṛṣṭhe bībhatsum eva ca |
84 |
sahasotpatya vegena sarvān ādāya vīryavān
bhrātṝn āryāṃ ca balavān mokṣayām āsa pāvakāt |
85 |
te rātrau prasthitāḥ sarve mātrā saha yaœasvinaḥ
abhyagacchan mahāraṇyaṃ hiḍimbavanam antikāt |
86 |
œrāntāḥ prasuptās tatreme mātrā saha suduḥkhitāḥ
suptāṃœ cainān abhyagacchad dhiḍimbā nāma rākṣasī |
87 |
bhīmasya pādau kṛtvā tu sva utsaṅge tato balāt
paryamardata saṃhṛṣṭā kalyāṇī mṛdupāṇinā |
88 |
tām abudhyad ameyātmā balavān satyavikramaḥ
paryapṛcchac ca tāṃ bhīmaḥ kim ihecchasy anindite |
89 |
tayoḥ œrutvā tu kathitam āgacchad rākṣasādhamaḥ
bhīmarūpo mahānādān visṛjan bhīmadarœanaḥ |
90 |
kena sārdhaṃ kathayasi ānayainaṃ mamāntikam
hiḍimbe bhakṣayiṣyāvo na ciraṃ kartum arhasi |
91 |
sā kṛpāsaṃgṛhītena hṛdayena manasvinī
nainam aicchat tadākhyātum anukroœād aninditā |
92 |
sa nādān vinadan ghorān rākṣasaḥ puruṣādakaḥ
abhyadravata vegena bhīmasenaṃ tadā kila |
93 |
tam abhidrutya saṃkruddho vegena mahatā balī
agṛhṇāt pāṇinā pāṇiṃ bhīmasenasya rākṣasaḥ |
94 |
indrāœanisamasparœaṃ vajrasaṃhananaṃ dṛḍham
saṃhatya bhīmasenāya vyākṣipat sahasā karam |
95 |
gṛhītaṃ pāṇinā pāṇiṃ bhīmaseno 'tha rakṣasā
nāmṛṣyata mahābāhus tatrākrudhyad vṛkodaraḥ |
96 |
tatrāsīt tumulaṃ yuddhaṃ bhīmasenahiḍimbayoḥ
sarvāstraviduṣor ghoraṃ vṛtravāsavayor iva |
97 |
hatvā hiḍimbaṃ bhīmo 'tha prasthito bhrātṛbhiḥ saha
hiḍimbām agrataḥ kṛtvā yasyāṃ jāto ghaṭotkacaḥ |
98 |
tataœ ca prādravan sarve saha mātrā yaœasvinaḥ
ekacakrām abhimukhāḥ saṃvṛtā brāhmaṇavrajaiḥ |
99 |
prasthāne vyāsa eṣāṃ ca mantrī priyahito 'bhavat
tato 'gacchann ekacakrāṃ pāṇḍavāḥ saṃœitavratāḥ |
100 |
tatrāpy āsādayām āsur bakaṃ nāma mahābalam
puruṣādaṃ pratibhayaṃ hiḍimbenaiva saṃmitam |
101 |
taṃ cāpi vinihatyograṃ bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
sahito bhrātṛbhiḥ sarvair drupadasya puraṃ yayau |
102 |
labdhāham api tatraiva vasatā savyasācinā
yathā tvayā jitā kṛṣṇa rukmiṇī bhīṣmakātmajā |
103 |
evaṃ suyuddhe pārthena jitāhaṃ madhusūdana
svayaṃvare mahat karma kṛtvā nasukaraṃ paraiḥ |
104 |
evaṃ kleœaiḥ subahubhiḥ kliœyamānāḥ suduḥkhitāḥ
nivasāmāryayā hīnāḥ kṛṣṇa dhaumyapuraḥsarāḥ |
105 |
ta ime siṃhavikrāntā vīryeṇābhyadhikāḥ paraiḥ
vihīnaiḥ parikliœyantīṃ samupekṣanta māṃ katham |
106 |
etādṛœāni duḥkhāni sahante durbalīyasām
dīrghakālaṃ pradīptāni pāpānāṃ kṣudrakarmaṇām |
107 |
kule mahati jātāsmi divyena vidhinā kila
pāṇḍavānāṃ priyā bhāryā snuṣā pāṇḍor mahātmanaḥ |
108 |
kacagraham anuprāptā sāsmi kṛṣṇa varā satī
pañcānām indrakalpānāṃ prekṣatāṃ madhusūdana |
109 |
ity uktvā prārudat kṛṣṇā mukhaṃ pracchādya pāṇinā
padmakoœaprakāœena mṛdunā mṛdubhāṣiṇī |
110 |
stanāv apatitau pīnau sujātau œubhalakṣaṇau
abhyavarṣata pāñcālī duḥkhajair aœrubindubhiḥ |
111 |
cakṣuṣī parimārjantī niḥœvasantī punaḥ punaḥ
bāṣpapūrṇena kaṇṭhena kruddhā vacanam abravīt |
112 |
naiva me patayaḥ santi na putrā madhusūdana
na bhrātaro na ca pitā naiva tvaṃ na ca bāndhavāḥ |
113 |
ye māṃ viprakṛtāṃ kṣudrair upekṣadhvaṃ viœokavat
na hi me œāmyate duḥkhaṃ karṇo yat prāhasat tadā |
114 |
athainām abravīt kṛṣṇas tasmin vīrasamāgame
rodiṣyanti striyo hy evaṃ yeṣāṃ kruddhāsi bhāmini |
115 |
bībhatsuœarasaṃchannāñ œoṇitaughapariplutān
nihatāñ jīvitaṃ tyaktvā œayānān vasudhātale |
116 |
yat samarthaṃ pāṇḍavānāṃ tat kariṣyāmi mā œucaḥ
satyaṃ te pratijānāmi rājñāṃ rājñī bhaviṣyasi |
117 |
pated dyaur himavāñ œīryet pṛthivī œakalībhavet
œuṣyet toyanidhiḥ kṛṣṇe na me moghaṃ vaco bhavet |
118 |
dhṛṣṭadyumna uvāca |
118 |
ahaṃ droṇaṃ haniṣyāmi œikhaṇḍī tu pitāmaham
duryodhanaṃ bhīmasenaḥ karṇaṃ hantā dhanaṃjayaḥ |
119 |
rāmakṛṣṇau vyapāœritya ajeyāḥ sma œucismite
api vṛtrahaṇā yuddhe kiṃ punar dhṛtarāṣṭrajaiḥ |
120 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
120 |
ity ukte 'bhimukhā vīrā vāsudevam upasthitā
teṣāṃ madhye mahābāhuḥ keœavo vākyam abravīt |