1 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
1 |
prabhātāyāṃ tu œarvaryāṃ teṣām akliṣṭakarmaṇām
vanaṃ yiyāsatāṃ viprās tasthur bhikṣābhujo 'grataḥ
tān uvāca tato rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ |
2 |
vayaṃ hi hṛtasarvasvā hṛtarājyā hṛtaœriyaḥ
phalamūlāmiṣāhārā vanaṃ yāsyāma duḥkhitāḥ |
3 |
vanaṃ ca doṣabahulaṃ bahuvyālasarīsṛpam
parikleœaœ ca vo manye dhruvaṃ tatra bhaviṣyati |
4 |
brāhmaṇānāṃ parikleœo daivatāny api sādayet
kiṃ punar mām ito viprā nivartadhvaṃ yatheṣṭataḥ |
5 |
brāhmaṇā ūcuḥ |
5 |
gatir yā bhavatāṃ rājaṃs tāṃ vayaṃ gantum udyatāḥ
nārhathāsmān parityaktuṃ bhaktān saddharmadarœinaḥ |
6 |
anukampāṃ hi bhakteṣu daivatāny api kurvate
viœeṣato brāhmaṇeṣu sadācārāvalambiṣu |
7 |
yudhiṣṭhira uvāca |
7 |
mamāpi paramā bhaktir brāhmaṇeṣu sadā dvijāḥ
sahāyaviparibhraṃœas tv ayaṃ sādayatīva mām |
8 |
āhareyur hi me ye 'pi phalamūlamṛgāṃs tathā
ta ime œokajair duḥkhair bhrātaro me vimohitāḥ |
9 |
draupadyā viprakarṣeṇa rājyāpaharaṇena ca
duḥkhānvitān imān kleœair nāhaṃ yoktum ihotsahe |
10 |
brāhmaṇā ūcuḥ |
10 |
asmatpoṣaṇajā cintā mā bhūt te hṛdi pārthiva
svayam āhṛtya vanyāni anuyāsyāmahe vayam |
11 |
anudhyānena japyena vidhāsyāmaḥ œivaṃ tava
kathābhiœ cānukūlābhiḥ saha raṃsyāmahe vane |
12 |
yudhiṣṭhira uvāca |
12 |
evam etan na saṃdeho rameyaṃ brāhmaṇaiḥ saha
nyūnabhāvāt tu paœyāmi pratyādeœam ivātmanaḥ |
13 |
kathaṃ drakṣyāmi vaḥ sarvān svayam āhṛtabhojanān
madbhaktyā kliœyato 'narhān dhik pāpān dhṛtarāṣṭrajān |
14 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
14 |
ity uktvā sa nṛpaḥ œocan niṣasāda mahītale
tam adhyātmaratir vidvāñ œaunako nāma vai dvijaḥ
yoge sāṃkhye ca kuœalo rājānam idam abravīt |
15 |
œokasthānasahasrāṇi bhayasthānaœatāni ca
divase divase mūḍham āviœanti na paṇḍitam |
16 |
na hi jñānaviruddheṣu bahudoṣeṣu karmasu
œreyoghātiṣu sajjante buddhimanto bhavadvidhāḥ |
17 |
aṣṭāṅgāṃ buddhim āhur yāṃ sarvāœreyovighātinīm
œrutismṛtisamāyuktāṃ sā rājaṃs tvayy avasthitā |
18 |
arthakṛcchreṣu durgeṣu vyāpatsu svajanasya ca
œārīramānasair duḥkhair na sīdanti bhavadvidhāḥ |
19 |
œrūyatāṃ cābhidhāsyāmi janakena yathā purā
ātmavyavasthānakarā gītāḥ œlokā mahātmanā |
20 |
manodehasamutthābhyāṃ duḥkhābhyām arditaṃ jagat
tayor vyāsasamāsābhyāṃ œamopāyam imaṃ œṛṇu |
21 |
vyādher aniṣṭasaṃsparœāc chramād iṣṭavivarjanāt
duḥkhaṃ caturbhiḥ œārīraṃ kāraṇaiḥ saṃpravartate |
22 |
tad āœupratikārāc ca satataṃ cāvicintanāt
ādhivyādhipraœamanaṃ kriyāyogadvayena tu |
23 |
matimanto hy ato vaidyāḥ œamaṃ prāg eva kurvate
mānasasya priyākhyānaiḥ saṃbhogopanayair nṛṇām |
24 |
mānasena hi duḥkhena œarīram upatapyate
ayaḥpiṇḍena taptena kumbhasaṃstham ivodakam |
25 |
mānasaṃ œamayet tasmāj jñānenāgnim ivāmbunā
praœānte mānase duḥkhe œārīram upaœāmyati |
26 |
manaso duḥkhamūlaṃ tu sneha ity upalabhyate
snehāt tu sajjate jantur duḥkhayogam upaiti ca |
27 |
snehamūlāni duḥkhāni snehajāni bhayāni ca
œokaharṣau tathāyāsaḥ sarvaṃ snehāt pravartate |
28 |
snehāt karaṇarāgaœ ca prajajñe vaiṣayas tathā
aœreyaskāv ubhāv etau pūrvas tatra guruḥ smṛtaḥ |
29 |
koṭarāgnir yathāœeṣaṃ samūlaṃ pādapaṃ dahet
dharmārthinaṃ tathālpo 'pi rāgadoṣo vināœayet |
30 |
viprayoge na tu tyāgī doṣadarœī samāgamāt
virāgaṃ bhajate jantur nirvairo niṣparigrahaḥ |
31 |
tasmāt snehaṃ svapakṣebhyo mitrebhyo dhanasaṃcayāt
svaœarīrasamutthaṃ tu jñānena vinivartayet |
32 |
jñānānviteṣu mukhyeṣu œāstrajñeṣu kṛtātmasu
na teṣu sajjate snehaḥ padmapatreṣv ivodakam |
33 |
rāgābhibhūtaḥ puruṣaḥ kāmena parikṛṣyate
icchā saṃjāyate tasya tatas tṛṣṇā pravartate |
34 |
tṛṣṇā hi sarvapāpiṣṭhā nityodvegakarī nṛṇām
adharmabahulā caiva ghorā pāpānubandhinī |
35 |
yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ
yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham |
36 |
anādyantā tu sā tṛṣṇā antardehagatā nṛṇām
vināœayati saṃbhūtā ayonija ivānalaḥ |
37 |
yathaidhaḥ svasamutthena vahninā nāœam ṛcchati
tathākṛtātmā lobhena sahajena vinaœyati |
38 |
rājataḥ salilād agneœ corataḥ svajanād api
bhayam arthavatāṃ nityaṃ mṛtyoḥ prāṇabhṛtām iva |
39 |
yathā hy āmiṣam ākāœe pakṣibhiḥ œvāpadair bhuvi
bhakṣyate salile matsyais tathā sarveṇa vittavān |
40 |
artha eva hi keṣāṃ cid anartho bhavitā nṛṇām
arthaœreyasi cāsakto na œreyo vindate naraḥ
tasmād arthāgamāḥ sarve manomohavivardhanāḥ |
41 |
kārpaṇyaṃ darpamānau ca bhayam udvega eva ca
arthajāni viduḥ prājñā duḥkhāny etāni dehinām |
42 |
arthasyopārjane duḥkhaṃ pālane ca kṣaye tathā
nāœe duḥkhaṃ vyaye duḥkhaṃ ghnanti caivārthakāraṇāt |
43 |
arthā duḥkhaṃ parityaktuṃ pālitāœ cāpi te 'sukhāḥ
duḥkhena cādhigamyante teṣāṃ nāœaṃ na cintayet |
44 |
asaṃtoṣaparā mūḍhāḥ saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ
anto nāsti pipāsāyāḥ saṃtoṣaḥ paramaṃ sukham |
45 |
tasmāt saṃtoṣam eveha dhanaṃ paœyanti paṇḍitāḥ
anityaṃ yauvanaṃ rūpaṃ jīvitaṃ dravyasaṃcayaḥ
aiœvaryaṃ priyasaṃvāso gṛdhyed eṣu na paṇḍitaḥ |
46 |
tyajeta saṃcayāṃs tasmāt tajjaṃ kleœaṃ saheta kaḥ
na hi saṃcayavān kaœ cid dṛœyate nirupadravaḥ |
47 |
ataœ ca dharmibhiḥ pumbhir anīhārthaḥ praœasyate
prakṣālanād dhi paṅkasya dūrād asparœanaṃ varam |
48 |
yudhiṣṭhiraivam artheṣu na spṛhāṃ kartum arhasi
dharmeṇa yadi te kāryaṃ vimukteccho bhavārthataḥ |
49 |
yudhiṣṭhira uvāca |
49 |
nārthopabhogalipsārtham iyam arthepsutā mama
bharaṇārthaṃ tu viprāṇāṃ brahman kāṅkṣe na lobhataḥ |
50 |
kathaṃ hy asmadvidho brahman vartamāno gṛhāœrame
bharaṇaṃ pālanaṃ cāpi na kuryād anuyāyinām |
51 |
saṃvibhāgo hi bhūtānāṃ sarveṣām eva œiṣyate
tathaivāpacamānebhyaḥ pradeyaṃ gṛhamedhinā |
52 |
tṛṇāni bhūmir udakaṃ vāk caturthī ca sūnṛtā
satām etāni geheṣu nocchidyante kadā cana |
53 |
deyam ārtasya œayanaṃ sthitaœrāntasya cāsanam
tṛṣitasya ca pānīyaṃ kṣudhitasya ca bhojanam |
54 |
cakṣur dadyān mano dadyād vācaṃ dadyāc ca sūnṛtām
pratyudgamyābhigamanaṃ kuryān nyāyena cārcanam |
55 |
aghihotram anaḍvāṃœ ca jñātayo 'tithibāndhavāḥ
putradārabhṛtāœ caiva nirdaheyur apūjitāḥ |
56 |
nātmārthaṃ pācayed annaṃ na vṛthā ghātayet paœūn
na ca tat svayam aœnīyād vidhivad yan na nirvapet |
57 |
œvabhyaœ ca œvapacebhyaœ ca vayobhyaœ cāvaped bhuvi
vaiœvadevaṃ hi nāmaitat sāyaṃprātar vidhīyate |
58 |
vighasāœī bhavet tasmān nityaṃ cāmṛtabhojanaḥ
vighasaṃ bhṛtyaœeṣaṃ tu yajñaœeṣaṃ tathāmṛtam |
59 |
etāṃ yo vartate vṛttiṃ vartamāno gṛhāœrame
tasya dharmaṃ paraṃ prāhuḥ kathaṃ vā vipra manyase |
60 |
œaunaka uvāca |
60 |
aho bata mahat kaṣṭaṃ viparītam idaṃ jagat
yenāpatrapate sādhur asādhus tena tuṣyati |
61 |
œiœnodarakṛte 'prājñaḥ karoti vighasaṃ bahu
moharāgasamākrānta indriyārthavaœānugaḥ |
62 |
hriyate budhyamāno 'pi naro hāribhir indriyaiḥ
vimūḍhasaṃjño duṣṭāœvair udbhrāntair iva sārathiḥ |
63 |
ṣaḍindriyāṇi viṣayaṃ samāgacchanti vai yadā
tadā prādurbhavaty eṣāṃ pūrvasaṃkalpajaṃ manaḥ |
64 |
mano yasyendriyagrāmaviṣayaṃ prati coditam
tasyautsukyaṃ saṃbhavati pravṛttiœ copajāyate |
65 |
tataḥ saṃkalpavīryeṇa kāmena viṣayeṣubhiḥ
viddhaḥ patati lobhāgnau jyotir lobhāt pataṃgavat |
66 |
tato vihārair āhārair mohitaœ ca viœāṃ pate
mahāmohamukhe magno nātmānam avabudhyate |
67 |
evaṃ patati saṃsāre tāsu tāsv iha yoniṣu
avidyākarmatṛṣṇābhir bhrāmyamāṇo 'tha cakravat |
68 |
brahmādiṣu tṛṇānteṣu hūteṣu parivartate
jale bhuvi tathākāœe jāyamānaḥ punaḥ punaḥ |
69 |
abudhānāṃ gatis tv eṣā budhānām api me œṛṇu
ye dharme œreyasi ratā vimokṣaratayo janāḥ |
70 |
yad idaṃ vedavacanaṃ kuru karma tyajeti ca
tasmād dharmān imān sarvān nābhimānāt samācaret |
71 |
ijyādhyayanadānāni tapaḥ satyaṃ kṣamā damaḥ
alobha iti mārgo 'yaṃ dharmasyāṣṭavidhaḥ smṛtaḥ |
72 |
tatra pūrvaœ caturvargaḥ pitṛyānapathe sthitaḥ
kartavyam iti yat kāryaṃ nābhimānāt samācaret |
73 |
uttaro devayānas tu sadbhir ācaritaḥ sadā
aṣṭāṅgenaiva mārgeṇa viœuddhātmā samācaret |
74 |
samyak saṃkalpasaṃbandhāt samyak cendriyanigrahāt
samyag vrataviœeṣāc ca samyak ca gurusevanāt |
75 |
samyag āhārayogāc ca samyak cādhyayanāgamāt
samyak karmopasaṃnyāsāt samyak cittanirodhanāt
evaṃ karmāṇi kurvanti saṃsāravijigīṣavaḥ |
76 |
rāgadveṣavinirmuktā aiœvaryaṃ devatā gatāḥ
rudrāḥ sādhyās tathādityā vasavo 'thāœvināv api
yogaiœvaryeṇa saṃyuktā dhārayanti prajā imāḥ |
77 |
tathā tvam api kaunteya œamam āsthāya puṣkalam
tapasā siddhim anviccha yogasiddhiṃ ca bhārata |
78 |
pitṛmātṛmayī siddhiḥ prāptā karmamayī ca te
tapasā siddhim anviccha dvijānāṃ bharaṇāya vai |
79 |
siddhā hi yad yad icchanti kurvate tad anugrahāt
tasmāt tapaḥ samāsthāya kuruṣvātmamanoratham |