1 |
œiœupāla uvāca |
1 |
vibhīṣikābhir bahvībhir bhīṣayan sarvapārthivān
na vyapatrapase kasmād vṛddhaḥ san kulapāṃsanaḥ |
2 |
yuktam etat tṛtīyāyāṃ prakṛtau vartatā tvayā
vaktuṃ dharmād apetārthaṃ tvaṃ hi sarvakurūttamaḥ |
3 |
nāvi naur iva saṃbaddhā yathāndho vāndham anviyāt
tathābhūtā hi kauravyā bhīṣma yeṣāṃ tvam agraṇīḥ |
4 |
pūtanāghātapūrvāṇi karmāṇy asya viœeṣataḥ
tvayā kīrtayatāsmākaṃ bhūyaḥ pracyāvitaṃ manaḥ |
5 |
avaliptasya mūrkhasya keœavaṃ stotum icchataḥ
kathaṃ bhīṣma na te jihvā œatadheyaṃ vidīryate |
6 |
yatra kutsā prayoktavyā bhīṣma bālatarair naraiḥ
tam imaṃ jñānavṛddhaḥ san gopaṃ saṃstotum icchasi |
7 |
yady anena hatā bālye œakuniœ citram atra kim
tau vāœvavṛṣabhau bhīṣma yau na yuddhaviœāradau |
8 |
cetanārahitaṃ kāṣṭhaṃ yady anena nipātitam
pādena œakaṭaṃ bhīṣma tatra kiṃ kṛtam adbhutam |
9 |
valmīkamātraḥ saptāhaṃ yady anena dhṛto 'calaḥ
tadā govardhano bhīṣma na tac citraṃ mataṃ mama |
10 |
bhuktam etena bahv annaṃ krīḍatā nagamūrdhani
iti te bhīṣma œṛṇvānāḥ paraṃ vismayam āgatāḥ |
11 |
yasya cānena dharmajña bhuktam annaṃ balīyasaḥ
sa cānena hataḥ kaṃsa ity etan na mahādbhutam |
12 |
na te œrutam idaṃ bhīṣma nūnaṃ kathayatāṃ satām
yad vakṣye tvām adharmajña vākyaṃ kurukulādhama |
13 |
strīṣu goṣu na œastrāṇi pātayed brāhmaṇeṣu ca
yasya cānnāni bhuñjīta yaœ ca syāc charaṇāgataḥ |
14 |
iti santo 'nuœāsanti sajjanā dharmiṇaḥ sadā
bhīṣma loke hi tat sarvaṃ vitathaṃ tvayi dṛœyate |
15 |
jñānavṛddhaṃ ca vṛddhaṃ ca bhūyāṃsaṃ keœavaṃ mama
ajānata ivākhyāsi saṃstuvan kurusattama
goghnaḥ strīghnaœ ca san bhīṣma kathaṃ saṃstavam arhati |
16 |
asau matimatāṃ œreṣṭho ya eṣa jagataḥ prabhuḥ
saṃbhāvayati yady evaṃ tvadvākyāc ca janārdanaḥ
evam etat sarvam iti sarvaṃ tad vitathaṃ dhruvam |
17 |
na gāthā gāthinaṃ œāsti bahu ced api gāyati
prakṛtiṃ yānti bhūtāni bhūliṅgaœakunir yathā |
18 |
nūnaṃ prakṛtir eṣā te jaghanyā nātra saṃœayaḥ
ataḥ pāpīyasī caiṣāṃ pāṇḍavānām apīṣyate |
19 |
yeṣām arcyatamaḥ kṛṣṇas tvaṃ ca yeṣāṃ pradarœakaḥ
dharmavāk tvam adharmajñaḥ satāṃ mārgād avaplutaḥ |
20 |
ko hi dharmiṇam ātmānaṃ jānañ jñānavatāṃ varaḥ
kuryād yathā tvayā bhīṣma kṛtaṃ dharmam avekṣatā |
21 |
anyakāmā hi dharmajña kanyakā prājñamāninā
ambā nāmeti bhadraṃ te kathaṃ sāpahṛtā tvayā |
22 |
yāṃ tvayāpahṛtāṃ bhīṣma kanyāṃ naiṣitavān nṛpaḥ
bhrātā vicitravīryas te satāṃ vṛttam anuṣṭhitaḥ |
23 |
dārayor yasya cānyena miṣataḥ prājñamāninaḥ
tava jātāny apatyāni sajjanācarite pathi |
24 |
na hi dharmo 'sti te bhīṣma brahmacaryam idaṃ vṛthā
yad dhārayasi mohād vā klībatvād vā na saṃœayaḥ |
25 |
na tv ahaṃ tava dharmajña paœyāmy upacayaṃ kva cit
na hi te sevitā vṛddhā ya evaṃ dharmam abruvan |
26 |
iṣṭaṃ dattam adhītaṃ ca yajñāœ ca bahudakṣiṇāḥ
sarvam etad apatyasya kalāṃ nārhati ṣoḍaœīm |
27 |
vratopavāsair bahubhiḥ kṛtaṃ bhavati bhīṣma yat
sarvaṃ tad anapatyasya moghaṃ bhavati niœcayāt |
28 |
so 'napatyaœ ca vṛddhaœ ca mithyādharmānuœāsanāt
haṃsavat tvam apīdānīṃ jñātibhyaḥ prāpnuyā vadham |
29 |
evaṃ hi kathayanty anye narā jñānavidaḥ purā
bhīṣma yat tad ahaṃ samyag vakṣyāmi tava œṛṇvataḥ |
30 |
vṛddhaḥ kila samudrānte kaœ cid dhaṃso 'bhavat purā
dharmavāg anyathāvṛttaḥ pakṣiṇaḥ so 'nuœāsti ha |
31 |
dharmaṃ carata mādharmam iti tasya vacaḥ kila
pakṣiṇaḥ œuœruvur bhīṣma satataṃ dharmavādinaḥ |
32 |
athāsya bhakṣyam ājahruḥ samudrajalacāriṇaḥ
aṇḍajā bhīṣma tasyānye dharmārtham iti œuœruma |
33 |
tasya caiva samabhyāœe nikṣipyāṇḍāni sarvaœaḥ
samudrāmbhasy amodanta caranto bhīṣma pakṣiṇaḥ |
34 |
teṣām aṇḍāni sarveṣāṃ bhakṣayām āsa pāpakṛt
sa haṃsaḥ saṃpramattānām apramattaḥ svakarmaṇi |
35 |
tataḥ prakṣīyamāṇeṣu teṣv aṇḍeṣv aṇḍajo 'paraḥ
aœaṅkata mahāprājñas taṃ kadā cid dadarœa ha |
36 |
tataḥ sa kathayām āsa dṛṣṭvā haṃsasya kilbiṣam
teṣāṃ paramaduḥkhārtaḥ sa pakṣī sarvapakṣiṇām |
37 |
tataḥ pratyakṣato dṛṣṭvā pakṣiṇas te samāgatāḥ
nijaghnus taṃ tadā haṃsaṃ mithyāvṛttaṃ kurūdvaha |
38 |
te tvāṃ haṃsasadharmāṇam apīme vasudhādhipāḥ
nihanyur bhīṣma saṃkruddhāḥ pakṣiṇas tam ivāṇḍajam |
39 |
gāthām apy atra gāyanti ye purāṇavido janāḥ
bhīṣma yāṃ tāṃ ca te samyak kathayiṣyāmi bhārata |
40 |
antarātmani vinihite; rauṣi patraratha vitatham
aṇḍabhakṣaṇam aœuci te; karma vācam atiœayate |