1 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
1 |
tathā tatropaviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
mahatsu copaviṣṭeṣu gandharveṣu ca bhārata |
2 |
lokān anucaran sarvān āgamat tāṃ sabhām ṛṣiḥ
nāradaḥ sumahātejā ṛṣibhiḥ sahitas tadā |
3 |
pārijātena rājendra raivatena ca dhīmatā
sumukhena ca saumyena devarṣir amitadyutiḥ
sabhāsthān pāṇḍavān draṣṭuṃ prīyamāṇo manojavaḥ |
4 |
tam āgatam ṛṣiṃ dṛṣṭvā nāradaṃ sarvadharmavit
sahasā pāṇḍavaœreṣṭhaḥ pratyutthāyānujaiḥ saha
abhyavādayata prītyā vinayāvanatas tadā |
5 |
tadarham āsanaṃ tasmai saṃpradāya yathāvidhi
arcayām āsa ratnaiœ ca sarvakāmaiœ ca dharmavit |
6 |
so 'rcitaḥ pāṇḍavaiḥ sarvair maharṣir vedapāragaḥ
dharmakāmārthasaṃyuktaṃ papracchedaṃ yudhiṣṭhiram |
7 |
nārada uvāca |
7 |
kaccid arthāœ ca kalpante dharme ca ramate manaḥ
sukhāni cānubhūyante manaœ ca na vihanyate |
8 |
kaccid ācaritāṃ pūrvair naradeva pitāmahaiḥ
vartase vṛttim akṣīṇāṃ dharmārthasahitāṃ nṛṣu |
9 |
kaccid arthena vā dharmaṃ dharmeṇārtham athāpi vā
ubhau vā prītisāreṇa na kāmena prabādhase |
10 |
kaccid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara
vibhajya kāle kālajña sadā varada sevase |
11 |
kaccid rājaguṇaiḥ ṣaḍbhiḥ saptopāyāṃs tathānagha
balābalaṃ tathā samyak caturdaœa parīkṣase |
12 |
kaccid ātmānam anvīkṣya parāṃœ ca jayatāṃ vara
tathā saṃdhāya karmāṇi aṣṭau bhārata sevase |
13 |
kaccit prakṛtayaḥ ṣaṭ te na luptā bharatarṣabha
āḍhyās tathāvyasaninaḥ svanuraktāœ ca sarvaœaḥ |
14 |
kaccin na tarkair dūtair vā ye cāpy apariœaṅkitāḥ
tvatto vā tava vāmātyair bhidyate jātu mantritam |
15 |
kaccit saṃdhiṃ yathākālaṃ vigrahaṃ copasevase
kaccid vṛttim udāsīne madhyame cānuvartase |
16 |
kaccid ātmasamā buddhyā œucayo jīvitakṣamāḥ
kulīnāœ cānuraktāœ ca kṛtās te vīra mantriṇaḥ |
17 |
vijayo mantramūlo hi rājñāṃ bhavati bhārata
susaṃvṛto mantradhanair amātyaiḥ œāstrakovidaiḥ |
18 |
kaccin nidrāvaœaṃ naiṣi kaccit kāle vibudhyase
kaccic cāpararātreṣu cintayasy artham arthavit |
19 |
kaccin mantrayase naikaḥ kaccin na bahubhiḥ saha
kaccit te mantrito mantro na rāṣṭram anudhāvati |
20 |
kaccid arthān viniœcitya laghumūlān mahodayān
kṣipram ārabhase kartuṃ na vighnayasi tādṛœān |
21 |
kaccin na sarve karmāntāḥ parokṣās te viœaṅkitāḥ
sarve vā punar utsṛṣṭāḥ saṃsṛṣṭaṃ hy atra kāraṇam |
22 |
kaccid rājan kṛtāny eva kṛtaprāyāṇi vā punaḥ
vidus te vīra karmāṇi nānavāptāni kāni cit |
23 |
kaccit kāraṇikāḥ sarve sarvaœāstreṣu kovidāḥ
kārayanti kumārāṃœ ca yodhamukhyāṃœ ca sarvaœaḥ |
24 |
kaccit sahasrair mūrkhāṇām ekaṃ krīṇāsi paṇḍitam
paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥœreyasaṃ param |
25 |
kaccid durgāṇi sarvāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ
yantraiœ ca paripūrṇāni tathā œilpidhanurdharaiḥ |
26 |
eko 'py amātyo medhāvī œūro dānto vicakṣaṇaḥ
rājānaṃ rājaputraṃ vā prāpayen mahatīṃ œriyam |
27 |
kaccid aṣṭādaœānyeṣu svapakṣe daœa pañca ca
tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ |
28 |
kaccid dviṣām aviditaḥ pratiyattaœ ca sarvadā
nityayukto ripūn sarvān vīkṣase ripusūdana |
29 |
kaccid vinayasaṃpannaḥ kulaputro bahuœrutaḥ
anasūyur anupraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ |
30 |
kaccid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ
hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca kāle vedayate sadā |
31 |
kaccid aṅgeṣu niṣṇāto jyotiṣāṃ pratipādakaḥ
utpāteṣu ca sarveṣu daivajñaḥ kuœalas tava |
32 |
kaccin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ
jaghanyāœ ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ |
33 |
amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ œucīn
œreṣṭhāñ œreṣṭheṣu kaccit tvaṃ niyojayasi karmasu |
34 |
kaccin nogreṇa daṇḍena bhṛœam udvejitaprajāḥ
rāṣṭraṃ tavānuœāsanti mantriṇo bharatarṣabha |
35 |
kaccit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā
ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ |
36 |
kaccid dhṛṣṭaœ ca œūraœ ca matimān dhṛtimāñ œuciḥ
kulīnaœ cānuraktaœ ca dakṣaḥ senāpatis tava |
37 |
kaccid balasya te mukhyāḥ sarve yuddhaviœāradāḥ
dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ |
38 |
kaccid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam
saṃprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vikarṣasi |
39 |
kālātikramaṇād dhy ete bhaktavetanayor bhṛtāḥ
bhartuḥ kupyanti daurgatyāt so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ |
40 |
kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ
kaccit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti sadā yudhi |
41 |
kaccin naiko bahūn arthān sarvaœaḥ sāṃparāyikān
anuœāssi yathākāmaṃ kāmātmā œāsanātigaḥ |
42 |
kaccit puruṣakāreṇa puruṣaḥ karma œobhayan
labhate mānam adhikaṃ bhūyo vā bhaktavetanam |
43 |
kaccid vidyāvinītāṃœ ca narāñ jñānaviœāradān
yathārhaṃ guṇataœ caiva dānenābhyavapadyase |
44 |
kaccid dārān manuṣyāṇāṃ tavārthe mṛtyum eyuṣām
vyasanaṃ cābhyupetānāṃ bibharṣi bharatarṣabha |
45 |
kaccid bhayād upanataṃ klībaṃ vā ripum āgatam
yuddhe vā vijitaṃ pārtha putravat parirakṣasi |
46 |
kaccit tvam eva sarvasyāḥ pṛthivyāḥ pṛthivīpate
samaœ ca nābhiœaṅkyaœ ca yathā mātā yathā pitā |
47 |
kaccid vyasaninaṃ œatruṃ niœamya bharatarṣabha
abhiyāsi javenaiva samīkṣya trividhaṃ balam |
48 |
pārṣṇimūlaṃ ca vijñāya vyavasāyaṃ parājayam
balasya ca mahārāja dattvā vetanam agrataḥ |
49 |
kaccic ca balamukhyebhyaḥ pararāṣṭre paraṃtapa
upacchannāni ratnāni prayacchasi yathārhataḥ |
50 |
kaccid ātmānam evāgre vijitya vijitendriyaḥ
parāñ jigīṣase pārtha pramattān ajitendriyān |
51 |
kaccit te yāsyataḥ œatrūn pūrvaṃ yānti svanuṣṭhitāḥ
sāma dānaṃ ca bhedaœ ca daṇḍaœ ca vidhivad guṇāḥ |
52 |
kaccin mūlaṃ dṛḍhaṃ kṛtvā yātrāṃ yāsi viœāṃ pate
tāṃœ ca vikramase jetuṃ jitvā ca parirakṣasi |
53 |
kaccid aṣṭāṅgasaṃyuktā caturvidhabalā camūḥ
balamukhyaiḥ sunītā te dviṣatāṃ pratibādhanī |
54 |
kaccil lavaṃ ca muṣṭiṃ ca pararāṣṭre paraṃtapa
avihāya mahārāja vihaṃsi samare ripūn |
55 |
kaccit svapararāṣṭreṣu bahavo 'dhikṛtās tava
arthān samanutiṣṭhanti rakṣanti ca parasparam |
56 |
kaccid abhyavahāryāṇi gātrasaṃsparœakāni ca
ghreyāṇi ca mahārāja rakṣanty anumatās tava |
57 |
kaccit koœaṃ ca koṣṭhaṃ ca vāhanaṃ dvāram āyudham
āyaœ ca kṛtakalyāṇais tava bhaktair anuṣṭhitaḥ |
58 |
kaccid ābhyantarebhyaœ ca bāhyebhyaœ ca viœāṃ pate
rakṣasy ātmānam evāgre tāṃœ ca svebhyo mithaœ ca tān |
59 |
kaccin na pāne dyūte vā krīḍāsu pramadāsu ca
pratijānanti pūrvāhṇe vyayaṃ vyasanajaṃ tava |
60 |
kaccid āyasya cārdhena caturbhāgena vā punaḥ
pādabhāgais tribhir vāpi vyayaḥ saṃœodhyate tava |
61 |
kaccij jñātīn gurūn vṛddhān vaṇijaḥ œilpinaḥ œritān
abhīkṣṇam anugṛhṇāsi dhanadhānyena durgatān |
62 |
kaccid āyavyaye yuktāḥ sarve gaṇakalekhakāḥ
anutiṣṭhanti pūrvāhṇe nityam āyavyayaṃ tava |
63 |
kaccid artheṣu saṃprauḍhān hitakāmān anupriyān
nāpakarṣasi karmabhyaḥ pūrvam aprāpya kilbiṣam |
64 |
kaccid viditvā puruṣān uttamādhamamadhyamān
tvaṃ karmasv anurūpeṣu niyojayasi bhārata |
65 |
kaccin na lubdhāœ caurā vā vairiṇo vā viœāṃ pate
aprāptavyavahārā vā tava karmasv anuṣṭhitāḥ |
66 |
kaccin na lubdhaiœ caurair vā kumāraiḥ strībalena vā
tvayā vā pīḍyate rāṣṭraṃ kaccit puṣṭāḥ kṛṣīvalāḥ |
67 |
kaccid rāṣṭre taḍāgāni pūrṇāni ca mahānti ca
bhāgaœo viniviṣṭāni na kṛṣir devamātṛkā |
68 |
kaccid bījaṃ ca bhaktaṃ ca karṣakāyāvasīdate
pratikaṃ ca œataṃ vṛddhyā dadāsy ṛṇam anugraham |
69 |
kaccit svanuṣṭhitā tāta vārttā te sādhubhir janaiḥ
vārttāyāṃ saṃœritas tāta loko 'yaṃ sukham edhate |
70 |
kaccic chucikṛtaḥ prājñāḥ pañca pañca svanuṣṭhitāḥ
kṣemaṃ kurvanti saṃhatya rājañ janapade tava |
71 |
kaccin nagaraguptyarthaṃ grāmā nagaravat kṛtāḥ
grāmavac ca kṛtā rakṣā te ca sarve tadarpaṇāḥ |
72 |
kaccid balenānugatāḥ samāni viṣamāṇi ca
purāṇacaurāḥ sādhyakṣāœ caranti viṣaye tava |
73 |
kaccit striyaḥ sāntvayasi kaccit tāœ ca surakṣitāḥ
kaccin na œraddadhāsy āsāṃ kaccid guhyaṃ na bhāṣase |
74 |
kaccic cārān niœi œrutvā tat kāryam anucintya ca
priyāṇy anubhavañ œeṣe viditvābhyantaraṃ janam |
75 |
kaccid dvau prathamau yāmau rātryāṃ suptvā viœāṃ pate
saṃcintayasi dharmārthau yāma utthāya paœcime |
76 |
kaccid darœayase nityaṃ manuṣyān samalaṃkṛtān
utthāya kāle kālajñaḥ saha pāṇḍava mantribhiḥ |
77 |
kaccid raktāmbaradharāḥ khaḍgahastāḥ svalaṃkṛtāḥ
abhitas tvām upāsante rakṣaṇārtham ariṃdama |
78 |
kaccid daṇḍyeṣu yamavat pūjyeṣu ca viœāṃ pate
parīkṣya vartase samyag apriyeṣu priyeṣu ca |
79 |
kaccic chārīram ābādham auṣadhair niyamena vā
mānasaṃ vṛddhasevābhiḥ sadā pārthāpakarṣasi |
80 |
kaccid vaidyāœ cikitsāyām aṣṭāṅgāyāṃ viœāradāḥ
suhṛdaœ cānuraktāœ ca œarīre te hitāḥ sadā |
81 |
kaccin na mānān mohād vā kāmād vāpi viœāṃ pate
arthipratyarthinaḥ prāptān apāsyasi kathaṃ cana |
82 |
kaccin na lobhān mohād vā viœrambhāt praṇayena vā
āœritānāṃ manuṣyāṇāṃ vṛttiṃ tvaṃ saṃruṇatsi ca |
83 |
kaccit paurā na sahitā ye ca te rāṣṭravāsinaḥ
tvayā saha virudhyante paraiḥ krītāḥ kathaṃ cana |
84 |
kaccit te durbalaḥ œatrur balenopanipīḍitaḥ
mantreṇa balavān kaœ cid ubhābhyāṃ vā yudhiṣṭhira |
85 |
kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ bhūmipālāḥ pradhānataḥ
kaccit prāṇāṃs tvadartheṣu saṃtyajanti tvayā hṛtāḥ |
86 |
kaccit te sarvavidyāsu guṇato 'rcā pravartate
brāhmaṇānāṃ ca sādhūnāṃ tava niḥœreyase œubhā |
87 |
kaccid dharme trayīmūle pūrvair ācarite janaiḥ
vartamānas tathā kartuṃ tasmin karmaṇi vartase |
88 |
kaccit tava gṛhe 'nnāni svādūny aœnanti vai dvijāḥ
guṇavanti guṇopetās tavādhyakṣaṃ sadakṣiṇam |
89 |
kaccit kratūn ekacitto vājapeyāṃœ ca sarvaœaḥ
puṇḍarīkāṃœ ca kārtsnyena yatase kartum ātmavān |
90 |
kaccij jñātīn gurūn vṛddhān daivatāṃs tāpasān api
caityāṃœ ca vṛkṣān kalyāṇān brāhmaṇāṃœ ca namasyasi |
91 |
kaccid eṣā ca te buddhir vṛttir eṣā ca te 'nagha
āyuṣyā ca yaœasyā ca dharmakāmārthadarœinī |
92 |
etayā vartamānasya buddhyā rāṣṭraṃ na sīdati
vijitya ca mahīṃ rājā so 'tyantaṃ sukham edhate |
93 |
kaccid āryo viœuddhātmā kṣāritaœ caurakarmaṇi
adṛṣṭaœāstrakuœalair na lobhād vadhyate œuciḥ |
94 |
pṛṣṭo gṛhītas tatkārī tajjñair dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ
kaccin na mucyate steno dravyalobhān nararṣabha |
95 |
vyutpanne kaccid āḍhyasya daridrasya ca bhārata
arthān na mithyā paœyanti tavāmātyā hṛtā dhanaiḥ |
96 |
nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām
adarœanaṃ jñānavatām ālasyaṃ kṣiptacittatām |
97 |
ekacintanam arthānām anarthajñaiœ ca cintanam
niœcitānām anārambhaṃ mantrasyāparirakṣaṇam |
98 |
maṅgalyasyāprayogaṃ ca prasaṅgaṃ viṣayeṣu ca
kaccit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃœ caturdaœa |
99 |
kaccit te saphalā vedāḥ kaccit te saphalaṃ dhanam
kaccit te saphalā dārāḥ kaccit te saphalaṃ œrutam |
100 |
yudhiṣṭhira uvāca |
100 |
kathaṃ vai saphalā vedāḥ kathaṃ vai saphalaṃ dhanam
kathaṃ vai saphalā dārāḥ kathaṃ vai saphalaṃ œrutam |
101 |
nārada uvāca |
101 |
agnihotraphalā vedā dattabhuktaphalaṃ dhanam
ratiputraphalā dārāḥ œīlavṛttaphalaṃ œrutam |
102 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
102 |
etad ākhyāya sa munir nāradaḥ sumahātapāḥ
papracchānantaram idaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram |
103 |
nārada uvāca |
103 |
kaccid abhyāgatā dūrād vaṇijo lābhakāraṇāt
yathoktam avahāryante œulkaṃ œulkopajīvibhiḥ |
104 |
kaccit te puruṣā rājan pure rāṣṭre ca mānitāḥ
upānayanti paṇyāni upadhābhir avañcitāḥ |
105 |
kaccic chṛṇoṣi vṛddhānāṃ dharmārthasahitā giraḥ
nityam arthavidāṃ tāta tathā dharmānudarœinām |
106 |
kaccit te kṛṣitantreṣu goṣu puṣpaphaleṣu ca
dharmārthaṃ ca dvijātibhyo dīyate madhusarpiṣī |
107 |
dravyopakaraṇaṃ kaccit sarvadā sarvaœilpinām
cāturmāsyāvaraṃ samyaṅ niyataṃ saṃprayacchasi |
108 |
kaccit kṛtaṃ vijānīṣe kartāraṃ ca praœaṃsasi
satāṃ madhye mahārāja satkaroṣi ca pūjayan |
109 |
kaccit sūtrāṇi sarvāṇi gṛhṇāsi bharatarṣabha
hastisūtrāœvasūtrāṇi rathasūtrāṇi cābhibho |
110 |
kaccid abhyasyate œaœvad gṛhe te bharatarṣabha
dhanurvedasya sūtraṃ ca yantrasūtraṃ ca nāgaram |
111 |
kaccid astrāṇi sarvāṇi brahmadaṇḍaœ ca te 'nagha
viṣayogāœ ca te sarve viditāḥ œatrunāœanāḥ |
112 |
kaccid agnibhayāc caiva sarpavyālabhayāt tathā
rogarakṣobhayāc caiva rāṣṭraṃ svaṃ parirakṣasi |
113 |
kaccid andhāṃœ ca mūkāṃœ ca paṅgūn vyaṅgān abāndhavān
piteva pāsi dharmajña tathā pravrajitān api |
114 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
114 |
etāḥ kurūṇām ṛṣabho mahātmā; œrutvā giro brāhmaṇasattamasya
praṇamya pādāv abhivādya hṛṣṭo; rājābravīn nāradaṃ devarūpam
|
115 |
evaṃ kariṣyāmi yathā tvayoktaṃ; prajñā hi me bhūya evābhivṛddhā
uktvā tathā caiva cakāra rājā; lebhe mahīṃ sāgaramekhalāṃ ca
|
116 |
nārada uvāca |
116 |
evaṃ yo vartate rājā cāturvarṇyasya rakṣaṇe
sa vihṛtyeha susukhī œakrasyaiti salokatām |