1 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
1 |
arjunas tu paraṃ yatnam ātasthe gurupūjane
astre ca paramaṃ yogaṃ priyo droṇasya cābhavat |
2 |
droṇena tu tadāhūya rahasy ukto 'nnasādhakaḥ
andhakāre 'rjunāyānnaṃ na deyaṃ te kathaṃ cana |
3 |
tataḥ kadā cid bhuñjāne pravavau vāyur arjune
tena tatra pradīpaḥ sa dīpyamāno nivāpitaḥ |
4 |
bhuṅkta evārjuno bhaktaṃ na cāsyāsyād vyamuhyata
hastas tejasvino nityam annagrahaṇakāraṇāt
tad abhyāsakṛtaṃ matvā rātrāv abhyasta pāṇḍavaḥ |
5 |
tasya jyātalanirghoṣaṃ droṇaḥ œuœrāva bhārata
upetya cainam utthāya pariṣvajyedam abravīt |
6 |
prayatiṣye tathā kartuṃ yathā nānyo dhanurdharaḥ
tvatsamo bhavitā loke satyam etad bravīmi te |
7 |
tato droṇo 'rjunaṃ bhūyo ratheṣu ca gajeṣu ca
aœveṣu bhūmāv api ca raṇaœikṣām aœikṣayat |
8 |
gadāyuddhe 'sicaryāyāṃ tomaraprāsaœaktiṣu
droṇaḥ saṃkīrṇayuddheṣu œikṣayām āsa pāṇḍavam |
9 |
tasya tat kauœalaṃ dṛṣṭvā dhanurvedajighṛkṣavaḥ
rājāno rājaputrāœ ca samājagmuḥ sahasraœaḥ |
10 |
tato niṣādarājasya hiraṇyadhanuṣaḥ sutaḥ
ekalavyo mahārāja droṇam abhyājagāma ha |
11 |
na sa taṃ pratijagrāha naiṣādir iti cintayan
œiṣyaṃ dhanuṣi dharmajñas teṣām evānvavekṣayā |
12 |
sa tu droṇasya œirasā pādau gṛhya paraṃtapaḥ
araṇyam anusaṃprāptaḥ kṛtvā droṇaṃ mahīmayam |
13 |
tasminn ācāryavṛttiṃ ca paramām āsthitas tadā
iṣvastre yogam ātasthe paraṃ niyamam āsthitaḥ |
14 |
parayā œraddhayā yukto yogena parameṇa ca
vimokṣādānasaṃdhāne laghutvaṃ param āpa saḥ |
15 |
atha droṇābhyanujñātāḥ kadā cit kurupāṇḍavāḥ
rathair viniryayuḥ sarve mṛgayām arimardanāḥ |
16 |
tatropakaraṇaṃ gṛhya naraḥ kaœ cid yadṛcchayā
rājann anujagāmaikaḥ œvānam ādāya pāṇḍavān |
17 |
teṣāṃ vicaratāṃ tatra tat tat karma cikīrṣatām
œvā caran sa vane mūḍho naiṣādiṃ prati jagmivān |
18 |
sa kṛṣṇaṃ maladigdhāṅgaṃ kṛṣṇājinadharaṃ vane
naiṣādiṃ œvā samālakṣya bhaṣaṃs tasthau tadantike |
19 |
tadā tasyātha bhaṣataḥ œunaḥ sapta œarān mukhe
lāghavaṃ darœayann astre mumoca yugapad yathā |
20 |
sa tu œvā œarapūrṇāsyaḥ pāṇḍavān ājagāma ha
taṃ dṛṣṭvā pāṇḍavā vīrā vismayaṃ paramaṃ yayuḥ |
21 |
lāghavaṃ œabdavedhitvaṃ dṛṣṭvā tat paramaṃ tadā
prekṣya taṃ vrīḍitāœ cāsan praœaœaṃsuœ ca sarvaœaḥ |
22 |
taṃ tato 'nveṣamāṇās te vane vananivāsinam
dadṛœuḥ pāṇḍavā rājann asyantam aniœaṃ œarān |
23 |
na cainam abhyajānaṃs te tadā vikṛtadarœanam
athainaṃ paripapracchuḥ ko bhavān kasya vety uta |
24 |
ekalavya uvāca |
24 |
niṣādādhipater vīrā hiraṇyadhanuṣaḥ sutam
droṇaœiṣyaṃ ca māṃ vitta dhanurvedakṛtaœramam |
25 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
25 |
te tam ājñāya tattvena punar āgamya pāṇḍavāḥ
yathāvṛttaṃ ca te sarvaṃ droṇāyācakhyur adbhutam |
26 |
kaunteyas tv arjuno rājann ekalavyam anusmaran
raho droṇaṃ samāgamya praṇayād idam abravīt |
27 |
nanv ahaṃ parirabhyaikaḥ prītipūrvam idaṃ vacaḥ
bhavatokto na me œiṣyas tvadviœiṣṭo bhaviṣyati |
28 |
atha kasmān madviœiṣṭo lokād api ca vīryavān
asty anyo bhavataḥ œiṣyo niṣādādhipateḥ sutaḥ |
29 |
muhūrtam iva taṃ droṇaœ cintayitvā viniœcayam
savyasācinam ādāya naiṣādiṃ prati jagmivān |
30 |
dadarœa maladigdhāṅgaṃ jaṭilaṃ cīravāsasam
ekalavyaṃ dhanuṣpāṇim asyantam aniœaṃ œarān |
31 |
ekalavyas tu taṃ dṛṣṭvā droṇam āyāntam antikāt
abhigamyopasaṃgṛhya jagāma œirasā mahīm |
32 |
pūjayitvā tato droṇaṃ vidhivat sa niṣādajaḥ
nivedya œiṣyam ātmānaṃ tasthau prāñjalir agrataḥ |
33 |
tato droṇo 'bravīd rājann ekalavyam idaṃ vacaḥ
yadi œiṣyo 'si me tūrṇaṃ vetanaṃ saṃpradīyatām |
34 |
ekalavyas tu tac chrutvā prīyamāṇo 'bravīd idam
kiṃ prayacchāmi bhagavann ājñāpayatu māṃ guruḥ |
35 |
na hi kiṃ cid adeyaṃ me gurave brahmavittama
tam abravīt tvayāṅguṣṭho dakṣiṇo dīyatāṃ mama |
36 |
ekalavyas tu tac chrutvā vaco droṇasya dāruṇam
pratijñām ātmano rakṣan satye ca nirataḥ sadā |
37 |
tathaiva hṛṣṭavadanas tathaivādīnamānasaḥ
chittvāvicārya taṃ prādād droṇāyāṅguṣṭham ātmanaḥ |
38 |
tataḥ paraṃ tu naiṣādir aṅgulībhir vyakarṣata
na tathā sa tu œīghro 'bhūd yathā pūrvaṃ narādhipa |
39 |
tato 'rjunaḥ prītamanā babhūva vigatajvaraḥ
droṇaœ ca satyavāg āsīn nānyo 'bhyabhavad arjunam |
40 |
droṇasya tu tadā œiṣyau gadāyogyāṃ viœeṣataḥ
duryodhanaœ ca bhīmaœ ca kurūṇām abhyagacchatām |
41 |
aœvatthāmā rahasyeṣu sarveṣv abhyadhiko 'bhavat
tathāti puruṣān anyān tsārukau yamajāv ubhau
yudhiṣṭhiro rathaœreṣṭhaḥ sarvatra tu dhanaṃjayaḥ |
42 |
prathitaḥ sāgarāntāyāṃ rathayūthapayūthapaḥ
buddhiyogabalotsāhaiḥ sarvāstreṣu ca pāṇḍavaḥ |
43 |
astre gurvanurāge ca viœiṣṭo 'bhavad arjunaḥ
tulyeṣv astropadeœeṣu sauṣṭhavena ca vīryavān
ekaḥ sarvakumārāṇāṃ babhūvātiratho 'rjunaḥ |
44 |
prāṇādhikaṃ bhīmasenaṃ kṛtavidyaṃ dhanaṃjayam
dhārtarāṣṭrā durātmāno nāmṛṣyanta narādhipa |
45 |
tāṃs tu sarvān samānīya sarvavidyāsu niṣṭhitān
droṇaḥ praharaṇajñāne jijñāsuḥ puruṣarṣabha |
46 |
kṛtrimaṃ bhāsam āropya vṛkṣāgre œilpibhiḥ kṛtam
avijñātaṃ kumārāṇāṃ lakṣyabhūtam upādiœat |
47 |
droṇa uvāca |
47 |
œīghraṃ bhavantaḥ sarve vai dhanūṃṣy ādāya satvarāḥ
bhāsam etaṃ samuddiœya tiṣṭhantāṃ saṃhiteṣavaḥ |
48 |
madvākyasamakālaṃ ca œiro 'sya vinipātyatām
ekaikaœo niyokṣyāmi tathā kuruta putrakāḥ |
49 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
49 |
tato yudhiṣṭhiraṃ pūrvam uvācāṅgirasāṃ varaḥ
saṃdhatsva bāṇaṃ durdharṣa madvākyānte vimuñca ca |
50 |
tato yudhiṣṭhiraḥ pūrvaṃ dhanur gṛhya mahāravam
tasthau bhāsaṃ samuddiœya guruvākyapracoditaḥ |
51 |
tato vitatadhanvānaṃ droṇas taṃ kurunandanam
sa muhūrtād uvācedaṃ vacanaṃ bharatarṣabha |
52 |
paœyasy enaṃ drumāgrasthaṃ bhāsaṃ naravarātmaja
paœyāmīty evam ācāryaṃ pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ |
53 |
sa muhūrtād iva punar droṇas taṃ pratyabhāṣata
atha vṛkṣam imaṃ māṃ vā bhrātṝn vāpi prapaœyasi |
54 |
tam uvāca sa kaunteyaḥ paœyāmy enaṃ vanaspatim
bhavantaṃ ca tathā bhrātṝn bhāsaṃ ceti punaḥ punaḥ |
55 |
tam uvācāpasarpeti droṇo 'prītamanā iva
naitac chakyaṃ tvayā veddhuṃ lakṣyam ity eva kutsayan |
56 |
tato duryodhanādīṃs tān dhārtarāṣṭrān mahāyaœāḥ
tenaiva kramayogena jijñāsuḥ paryapṛcchata |
57 |
anyāṃœ ca œiṣyān bhīmādīn rājñaœ caivānyadeœajān
tathā ca sarve sarvaṃ tat paœyāma iti kutsitāḥ |
58 |
tato dhanaṃjayaṃ droṇaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata
tvayedānīṃ prahartavyam etal lakṣyaṃ niœamyatām |
59 |
madvākyasamakālaṃ te moktavyo 'tra bhavec charaḥ
vitatya kārmukaṃ putra tiṣṭha tāvan muhūrtakam |
60 |
evam uktaḥ savyasācī maṇḍalīkṛtakārmukaḥ
tasthau lakṣyaṃ samuddiœya guruvākyapracoditaḥ |
61 |
muhūrtād iva taṃ droṇas tathaiva samabhāṣata
paœyasy enaṃ sthitaṃ bhāsaṃ drumaṃ mām api vety uta |
62 |
paœyāmy enaṃ bhāsam iti droṇaṃ pārtho 'bhyabhāṣata
na tu vṛkṣaṃ bhavantaṃ vā paœyāmīti ca bhārata |
63 |
tataḥ prītamanā droṇo muhūrtād iva taṃ punaḥ
pratyabhāṣata durdharṣaḥ pāṇḍavānāṃ ratharṣabham |
64 |
bhāsaṃ paœyasi yady enaṃ tathā brūhi punar vacaḥ
œiraḥ paœyāmi bhāsasya na gātram iti so 'bravīt |
65 |
arjunenaivam uktas tu droṇo hṛṣṭatanūruhaḥ
muñcasvety abravīt pārthaṃ sa mumocāvicārayan |
66 |
tatas tasya nagasthasya kṣureṇa niœitena ha
œira utkṛtya tarasā pātayām āsa pāṇḍavaḥ |
67 |
tasmin karmaṇi saṃsiddhe paryaœvajata phalgunam
mene ca drupadaṃ saṃkhye sānubandhaṃ parājitam |
68 |
kasya cit tv atha kālasya saœiṣyo 'ṅgirasāṃ varaḥ
jagāma gaṅgām abhito majjituṃ bharatarṣabha |
69 |
avagāḍham atho droṇaṃ salile salilecaraḥ
grāho jagrāha balavāñ jaṅghānte kālacoditaḥ |
70 |
sa samartho 'pi mokṣāya œiṣyān sarvān acodayat
grāhaṃ hatvā mokṣayadhvaṃ mām iti tvarayann iva |
71 |
tadvākyasamakālaṃ tu bībhatsur niœitaiḥ œaraiḥ
āvāpaiḥ pañcabhir grāhaṃ magnam ambhasy atāḍayat
itare tu visaṃmūḍhās tatra tatra prapedire |
72 |
taṃ ca dṛṣṭvā kriyopetaṃ droṇo 'manyata pāṇḍavam
viœiṣṭaṃ sarvaœiṣyebhyaḥ prītimāṃœ cābhavat tadā |
73 |
sa pārthabāṇair bahudhā khaṇḍaœaḥ parikalpitaḥ
grāhaḥ pañcatvam āpede jaṅghāṃ tyaktvā mahātmanaḥ |
74 |
athābravīn mahātmānaṃ bhāradvājo mahāratham
gṛhāṇedaṃ mahābāho viœiṣṭam atidurdharam
astraṃ brahmaœiro nāma saprayoganivartanam |
75 |
na ca te mānuṣeṣv etat prayoktavyaṃ kathaṃ cana
jagad vinirdahed etad alpatejasi pātitam |
76 |
asāmānyam idaṃ tāta lokeṣv astraṃ nigadyate
tad dhārayethāḥ prayataḥ œṛṇu cedaṃ vaco mama |
77 |
bādhetāmānuṣaḥ œatrur yadā tvāṃ vīra kaœ cana
tadvadhāya prayuñjīthās tadāstram idam āhave |
78 |
tatheti tat pratiœrutya bībhatsuḥ sa kṛtāñjaliḥ
jagrāha paramāstraṃ tad āha cainaṃ punar guruḥ
bhavitā tvatsamo nānyaḥ pumāṃl loke dhanurdharaḥ |