1 |
janamejaya uvāca |
1 |
yayātiḥ pūrvako 'smākaṃ daœamo yaḥ prajāpateḥ
kathaṃ sa œukratanayāṃ lebhe paramadurlabhām |
2 |
etad icchāmy ahaṃ œrotuṃ vistareṇa dvijottama
ānupūrvyā ca me œaṃsa pūror vaṃœakarān pṛthak |
3 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
3 |
yayātir āsīd rājarṣir devarājasamadyutiḥ
taṃ œukravṛṣaparvāṇau vavrāte vai yathā purā |
4 |
tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi pṛcchato janamejaya
devayānyāœ ca saṃyogaṃ yayāter nāhuṣasya ca |
5 |
surāṇām asurāṇāṃ ca samajāyata vai mithaḥ
aiœvaryaṃ prati saṃgharṣas trailokye sacarācare |
6 |
jigīṣayā tato devā vavrire 'ṅgirasaṃ munim
paurohityena yājyārthe kāvyaṃ tūœanasaṃ pare
brāhmaṇau tāv ubhau nityam anyonyaspardhinau bhṛœam |
7 |
tatra devā nijaghnur yān dānavān yudhi saṃgatān
tān punar jīvayām āsa kāvyo vidyābalāœrayāt
tatas te punar utthāya yodhayāṃ cakrire surān |
8 |
asurās tu nijaghnur yān surān samaramūrdhani
na tān saṃjīvayām āsa bṛhaspatir udāradhīḥ |
9 |
na hi veda sa tāṃ vidyāṃ yāṃ kāvyo veda vīryavān
saṃjīvanīṃ tato devā viṣādam agaman param |
10 |
te tu devā bhayodvignāḥ kāvyād uœanasas tadā
ūcuḥ kacam upāgamya jyeṣṭhaṃ putraṃ bṛhaspateḥ |
11 |
bhajamānān bhajasvāsmān kuru naḥ sāhyam uttamam
yāsau vidyā nivasati brāhmaṇe 'mitatejasi
œukre tām āhara kṣipraṃ bhāgabhāṅ no bhaviṣyasi |
12 |
vṛṣaparvasamīpe sa œakyo draṣṭuṃ tvayā dvijaḥ
rakṣate dānavāṃs tatra na sa rakṣaty adānavān |
13 |
tam ārādhayituṃ œakto bhavān pūrvavayāḥ kavim
devayānīṃ ca dayitāṃ sutāṃ tasya mahātmanaḥ |
14 |
tvam ārādhayituṃ œakto nānyaḥ kaœ cana vidyate
œīladākṣiṇyamādhuryair ācāreṇa damena ca
devayānyāṃ hi tuṣṭāyāṃ vidyāṃ tāṃ prāpsyasi dhruvam |
15 |
tathety uktvā tataḥ prāyād bṛhaspatisutaḥ kacaḥ
tadābhipūjito devaiḥ samīpaṃ vṛṣaparvaṇaḥ |
16 |
sa gatvā tvarito rājan devaiḥ saṃpreṣitaḥ kacaḥ
asurendrapure œukraṃ dṛṣṭvā vākyam uvāca ha |
17 |
ṛṣer aṅgirasaḥ pautraṃ putraṃ sākṣād bṛhaspateḥ
nāmnā kaca iti khyātaṃ œiṣyaṃ gṛhṇātu māṃ bhavān |
18 |
brahmacaryaṃ cariṣyāmi tvayy ahaṃ paramaṃ gurau
anumanyasva māṃ brahman sahasraṃ parivatsarān |
19 |
œukra uvāca |
19 |
kaca susvāgataṃ te 'stu pratigṛhṇāmi te vacaḥ
arcayiṣye 'ham arcyaṃ tvām arcito 'stu bṛhaspatiḥ |
20 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
20 |
kacas tu taṃ tathety uktvā pratijagrāha tad vratam
ādiṣṭaṃ kaviputreṇa œukreṇoœanasā svayam |
21 |
vratasya vratakālaṃ sa yathoktaṃ pratyagṛhṇata
ārādhayann upādhyāyaṃ devayānīṃ ca bhārata |
22 |
nityam ārādhayiṣyaṃs tāṃ yuvā yauvanago 'mukhe
gāyan nṛtyan vādayaṃœ ca devayānīm atoṣayat |
23 |
saṃœīlayan devayānīṃ kanyāṃ saṃprāptayauvanām
puṣpaiḥ phalaiḥ preṣaṇaiœ ca toṣayām āsa bhārata |
24 |
devayāny api taṃ vipraṃ niyamavratacāriṇam
anugāyamānā lalanā rahaḥ paryacarat tadā |
25 |
pañca varṣaœatāny evaṃ kacasya carato vratam
tatrātīyur atho buddhvā dānavās taṃ tataḥ kacam |
26 |
gā rakṣantaṃ vane dṛṣṭvā rahasy ekam amarṣitāḥ
jaghnur bṛhaspater dveṣād vidyārakṣārtham eva ca
hatvā œālāvṛkebhyaœ ca prāyacchaṃs tilaœaḥ kṛtam |
27 |
tato gāvo nivṛttās tā agopāḥ svaṃ niveœanam
tā dṛṣṭvā rahitā gās tu kacenābhyāgatā vanāt
uvāca vacanaṃ kāle devayāny atha bhārata |
28 |
ahutaṃ cāgnihotraṃ te sūryaœ cāstaṃ gataḥ prabho
agopāœ cāgatā gāvaḥ kacas tāta na dṛœyate |
29 |
vyaktaṃ hato mṛto vāpi kacas tāta bhaviṣyati
taṃ vinā na ca jīveyaṃ kacaṃ satyaṃ bravīmi te |
30 |
œukra uvāca |
30 |
ayam ehīti œabdena mṛtaṃ saṃjīvayāmy aham
|
31 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
31 |
tataḥ saṃjīvanīṃ vidyāṃ prayujya kacam āhvayat
āhūtaḥ prādurabhavat kaco 'riṣṭo 'tha vidyayā
hato 'ham iti cācakhyau pṛṣṭo brāhmaṇakanyayā |
32 |
sa punar devayānyoktaḥ puṣpāhāro yadṛcchayā
vanaṃ yayau tato vipro dadṛœur dānavāœ ca tam |
33 |
tato dvitīyaṃ hatvā taṃ dagdhvā kṛtvā ca cūrṇaœaḥ
prāyacchan brāhmaṇāyaiva surāyām asurās tadā |
34 |
devayāny atha bhūyo 'pi vākyaṃ pitaram abravīt
puṣpāhāraḥ preṣaṇakṛt kacas tāta na dṛœyate |
35 |
œukra uvāca |
35 |
bṛhaspateḥ sutaḥ putri kacaḥ pretagatiṃ gataḥ
vidyayā jīvito 'py evaṃ hanyate karavāṇi kim |
36 |
maivaṃ œuco mā ruda devayāni; na tvādṛœī martyam anupraœocet
surāœ ca viœve ca jagac ca sarvam; upasthitāṃ vaikṛtim ānamanti
|
37 |
devayāny uvāca |
37 |
yasyāṅgirā vṛddhatamaḥ pitāmaho; bṛhaspatiœ cāpi pitā tapodhanaḥ
ṛṣeḥ putraṃ tam atho vāpi pautraṃ; kathaṃ na œoceyam ahaṃ na rudyām
|
38 |
sa brahmacārī ca tapodhanaœ ca; sadotthitaḥ karmasu caiva dakṣaḥ
kacasya mārgaṃ pratipatsye na bhokṣye; priyo hi me tāta kaco 'bhirūpaḥ
|
39 |
œukra uvāca |
39 |
asaṃœayaṃ mām asurā dviṣanti; ye me œiṣyaṃ nāgasaṃ sūdayanti
abrāhmaṇaṃ kartum icchanti raudrās; te māṃ yathā prastutaṃ dānavair hi
apy asya pāpasya bhaved ihāntaḥ; kaṃ brahmahatyā na dahed apīndram
|
40 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
40 |
saṃcodito devayānyā maharṣiḥ punar āhvayat
saṃrambheṇaiva kāvyo hi bṛhaspatisutaṃ kacam |
41 |
guror bhīto vidyayā copahūtaḥ; œanair vācaṃ jaṭhare vyājahāra
tam abravīt kena pathopanīto; mamodare tiṣṭhasi brūhi vipra
|
42 |
kaca uvāca |
42 |
bhavatprasādān na jahāti māṃ smṛtiḥ; smare ca sarvaṃ yac ca yathā ca vṛttam
na tv evaṃ syāt tapaso vyayo me; tataḥ kleœaṃ ghoram imaṃ sahāmi
|
43 |
asuraiḥ surāyāṃ bhavato 'smi datto; hatvā dagdhvā cūrṇayitvā ca kāvya
brāhmīṃ māyām āsurī caiva māyā; tvayi sthite katham evātivartet
|
44 |
œukra uvāca |
44 |
kiṃ te priyaṃ karavāṇy adya vatse; vadhena me jīvitaṃ syāt kacasya
nānyatra kukṣer mama bhedanena; dṛœyet kaco madgato devayāni
|
45 |
devayāny uvāca |
45 |
dvau māṃ œokāv agnikalpau dahetāṃ; kacasya nāœas tava caivopaghātaḥ
kacasya nāœe mama nāsti œarma; tavopaghāte jīvituṃ nāsmi œaktā
|
46 |
œukra uvāca |
46 |
saṃsiddharūpo 'si bṛhaspateḥ suta; yat tvāṃ bhaktaṃ bhajate devayānī
vidyām imāṃ prāpnuhi jīvanīṃ tvaṃ; na ced indraḥ kacarūpī tvam adya
|
47 |
na nivartet punar jīvan kaœ cid anyo mamodarāt
brāhmaṇaṃ varjayitvaikaṃ tasmād vidyām avāpnuhi |
48 |
putro bhūtvā bhāvaya bhāvito mām; asmād dehād upaniṣkramya tāta
samīkṣethā dharmavatīm avekṣāṃ; guroḥ sakāœāt prāpya vidyāṃ savidyaḥ
|
49 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
49 |
guroḥ sakāœāt samavāpya vidyāṃ; bhittvā kukṣiṃ nirvicakrāma vipraḥ
kaco 'bhirūpo dakṣiṇaṃ brāhmaṇasya; œuklātyaye paurṇamāsyām ivenduḥ
|
50 |
dṛṣṭvā ca taṃ patitaṃ brahmarāœim; utthāpayām āsa mṛtaṃ kaco 'pi
vidyāṃ siddhāṃ tām avāpyābhivādya; tataḥ kacas taṃ gurum ity uvāca
|
51 |
ṛtasya dātāram anuttamasya; nidhiṃ nidhīnāṃ caturanvayānām
ye nādriyante gurum arcanīyaṃ; pāpāṃl lokāṃs te vrajanty apratiṣṭhān
|
52 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
52 |
surāpānād vañcanāṃ prāpayitvā; saṃjñānāœaṃ caiva tathātighoram
dṛṣṭvā kacaṃ cāpi tathābhirūpaṃ; pītaṃ tadā surayā mohitena
|
53 |
samanyur utthāya mahānubhāvas; tadoœanā viprahitaṃ cikīrṣuḥ
kāvyaḥ svayaṃ vākyam idaṃ jagāda; surāpānaṃ prati vai jātaœaṅkaḥ
|
54 |
yo brāhmaṇo 'dya prabhṛtīha kaœ cin; mohāt surāṃ pāsyati mandabuddhiḥ
apetadharmo brahmahā caiva sa syād; asmiṃl loke garhitaḥ syāt pare ca
|
55 |
mayā cemāṃ vipradharmoktisīmāṃ; maryādāṃ vai sthāpitāṃ sarvaloke
santo viprāḥ œuœruvāṃso gurūṇāṃ; devā lokāœ copaœṛṇvantu sarve
|
56 |
itīdam uktvā sa mahānubhāvas; taponidhīnāṃ nidhir aprameyaḥ
tān dānavān daivavimūḍhabuddhīn; idaṃ samāhūya vaco 'bhyuvāca
|
57 |
ācakṣe vo dānavā bāliœāḥ stha; siddhaḥ kaco vatsyati matsakāœe
saṃjīvanīṃ prāpya vidyāṃ mahārthāṃ; tulyaprabhāvo brahmaṇā brahmabhūtaḥ
|
58 |
guror uṣya sakāœe tu daœa varṣaœatāni saḥ
anujñātaḥ kaco gantum iyeṣa tridaœālayam |