1 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
1 |
rājoparicaro nāma dharmanityo mahīpatiḥ
babhūva mṛgayāṃ gantuṃ sa kadā cid dhṛtavrataḥ |
2 |
sa cediviṣayaṃ ramyaṃ vasuḥ pauravanandanaḥ
indropadeœāj jagrāha grahaṇīyaṃ mahīpatiḥ |
3 |
tam āœrame nyastaœastraṃ nivasantaṃ taporatim
devaḥ sākṣāt svayaṃ vajrī samupāyān mahīpatim |
4 |
indratvam arho rājāyaṃ tapasety anucintya vai
taṃ sāntvena nṛpaṃ sākṣāt tapasaḥ saṃnyavartayat |
5 |
indra uvāca |
5 |
na saṃkīryeta dharmo 'yaṃ pṛthivyāṃ pṛthivīpate
taṃ pāhi dharmo hi dhṛtaḥ kṛtsnaṃ dhārayate jagat |
6 |
lokyaṃ dharmaṃ pālaya tvaṃ nityayuktaḥ samāhitaḥ
dharmayuktas tato lokān puṇyān āpsyasi œāœvatān |
7 |
diviṣṭhasya bhuviṣṭhas tvaṃ sakhā bhūtvā mama priyaḥ
ūdhaḥ pṛthivyā yo deœas tam āvasa narādhipa |
8 |
paœavyaœ caiva puṇyaœ ca susthiro dhanadhānyavān
svārakṣyaœ caiva saumyaœ ca bhogyair bhūmiguṇair yutaḥ |
9 |
aty anyān eṣa deœo hi dhanaratnādibhir yutaḥ
vasupūrṇā ca vasudhā vasa cediṣu cedipa |
10 |
dharmaœīlā janapadāḥ susaṃtoṣāœ ca sādhavaḥ
na ca mithyāpralāpo 'tra svaireṣv api kuto 'nyathā |
11 |
na ca pitrā vibhajyante narā guruhite ratāḥ
yuñjate dhuri no gāœ ca kṛœāḥ saṃdhukṣayanti ca |
12 |
sarve varṇāḥ svadharmasthāḥ sadā cediṣu mānada
na te 'sty aviditaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu yad bhavet |
13 |
devopabhogyaṃ divyaṃ ca ākāœe sphāṭikaṃ mahat
ākāœagaṃ tvāṃ maddattaṃ vimānam upapatsyate |
14 |
tvam ekaḥ sarvamartyeṣu vimānavaram āsthitaḥ
cariṣyasy uparistho vai devo vigrahavān iva |
15 |
dadāmi te vaijayantīṃ mālām amlānapaṅkajām
dhārayiṣyati saṃgrāme yā tvāṃ œastrair avikṣatam |
16 |
lakṣaṇaṃ caitad eveha bhavitā te narādhipa
indramāleti vikhyātaṃ dhanyam apratimaṃ mahat |
17 |
vaiœaṃpāyana uvāca |
17 |
yaṣṭiṃ ca vaiṇavīṃ tasmai dadau vṛtraniṣūdanaḥ
iṣṭapradānam uddiœya œiṣṭānāṃ paripālinīm |
18 |
tasyāḥ œakrasya pūjārthaṃ bhūmau bhūmipatis tadā
praveœaṃ kārayām āsa gate saṃvatsare tadā |
19 |
tataḥ prabhṛti cādyāpi yaṣṭyāḥ kṣitipasattamaiḥ
praveœaḥ kriyate rājan yathā tena pravartitaḥ |
20 |
aparedyus tathā cāsyāḥ kriyate ucchrayo nṛpaiḥ
alaṃkṛtāyāḥ piṭakair gandhair mālyaiœ ca bhūṣaṇaiḥ
mālyadāmaparikṣiptā vidhivat kriyate 'pi ca |
21 |
bhagavān pūjyate cātra hāsyarūpeṇa œaṃkaraḥ
svayam eva gṛhītena vasoḥ prītyā mahātmanaḥ |
22 |
etāṃ pūjāṃ mahendras tu dṛṣṭvā deva kṛtāṃ œubhām
vasunā rājamukhyena prītimān abravīd vibhuḥ |
23 |
ye pūjayiṣyanti narā rājānaœ ca mahaṃ mama
kārayiṣyanti ca mudā yathā cedipatir nṛpaḥ |
24 |
teṣāṃ œrīr vijayaœ caiva sarāṣṭrāṇāṃ bhaviṣyati
tathā sphīto janapado muditaœ ca bhaviṣyati |
25 |
evaṃ mahātmanā tena mahendreṇa narādhipa
vasuḥ prītyā maghavatā mahārājo 'bhisatkṛtaḥ |
26 |
utsavaṃ kārayiṣyanti sadā œakrasya ye narāḥ
bhūmidānādibhir dānair yathā pūtā bhavanti vai
varadānamahāyajñais tathā œakrotsavena te |
27 |
saṃpūjito maghavatā vasuœ cedipatis tadā
pālayām āsa dharmeṇa cedisthaḥ pṛthivīm imām
indraprītyā bhūmipatiœ cakārendramahaṃ vasuḥ |
28 |
putrāœ cāsya mahāvīryāḥ pañcāsann amitaujasaḥ
nānārājyeṣu ca sutān sa samrāḍ abhyaṣecayat |
29 |
mahāratho magadharāḍ viœruto yo bṛhadrathaḥ
pratyagrahaḥ kuœāmbaœ ca yam āhur maṇivāhanam
macchillaœ ca yaduœ caiva rājanyaœ cāparājitaḥ |
30 |
ete tasya sutā rājan rājarṣer bhūritejasaḥ
nyaveœayan nāmabhiḥ svais te deœāṃœ ca purāṇi ca
vāsavāḥ pañca rājānaḥ pṛthagvaṃœāœ ca œāœvatāḥ |
31 |
vasantam indraprāsāde ākāœe sphāṭike ca tam
upatasthur mahātmānaṃ gandharvāpsaraso nṛpam
rājoparicarety evaṃ nāma tasyātha viœrutam |
32 |
puropavāhinīṃ tasya nadīṃ œuktimatīṃ giriḥ
arautsīc cetanāyuktaḥ kāmāt kolāhalaḥ kila |
33 |
giriṃ kolāhalaṃ taṃ tu padā vasur atāḍayat
niœcakrāma nadī tena prahāravivareṇa sā |
34 |
tasyāṃ nadyām ajanayan mithunaṃ parvataḥ svayam
tasmād vimokṣaṇāt prītā nadī rājñe nyavedayat |
35 |
yaḥ pumān abhavat tatra taṃ sa rājarṣisattamaḥ
vasur vasupradaœ cakre senāpatim ariṃdamam
cakāra patnīṃ kanyāṃ tu dayitāṃ girikāṃ nṛpaḥ |
36 |
vasoḥ patnī tu girikā kāmāt kāle nyavedayat
ṛtukālam anuprāptaṃ snātā puṃsavane œuciḥ |
37 |
tadahaḥ pitaraœ cainam ūcur jahi mṛgān iti
taṃ rājasattamaṃ prītās tadā matimatāṃ varam |
38 |
sa pitṝṇāṃ niyogaṃ tam avyatikramya pārthivaḥ
cacāra mṛgayāṃ kāmī girikām eva saṃsmaran
atīva rūpasaṃpannāṃ sākṣāc chriyam ivāparām |
39 |
tasya retaḥ pracaskanda carato rucire vane
skannamātraṃ ca tad reto vṛkṣapatreṇa bhūmipaḥ |
40 |
pratijagrāha mithyā me na skanded reta ity uta
ṛtuœ ca tasyāḥ patnyā me na moghaḥ syād iti prabhuḥ |
41 |
saṃcintyaivaṃ tadā rājā vicārya ca punaḥ punaḥ
amoghatvaṃ ca vijñāya retaso rājasattamaḥ |
42 |
œukraprasthāpane kālaṃ mahiṣyāḥ prasamīkṣya saḥ
abhimantryātha tac chukram ārāt tiṣṭhantam āœugam
sūkṣmadharmārthatattvajño jñātvā œyenaṃ tato 'bravīt |
43 |
matpriyārtham idaṃ saumya œukraṃ mama gṛhaṃ naya
girikāyāḥ prayacchāœu tasyā hy ārtavam adya vai |
44 |
gṛhītvā tat tadā œyenas tūrṇam utpatya vegavān
javaṃ paramam āsthāya pradudrāva vihaṃgamaḥ |
45 |
tam apaœyad athāyāntaṃ œyenaṃ œyenas tathāparaḥ
abhyadravac ca taṃ sadyo dṛṣṭvaivāmiṣaœaṅkayā |
46 |
tuṇḍayuddham athākāœe tāv ubhau saṃpracakratuḥ
yudhyator apatad retas tac cāpi yamunāmbhasi |
47 |
tatrādriketi vikhyātā brahmaœāpād varāpsarāḥ
mīnabhāvam anuprāptā babhūva yamunācarī |
48 |
œyenapādaparibhraṣṭaṃ tad vīryam atha vāsavam
jagrāha tarasopetya sādrikā matsyarūpiṇī |
49 |
kadā cid atha matsīṃ tāṃ babandhur matsyajīvinaḥ
māse ca daœame prāpte tadā bharatasattama
ujjahrur udarāt tasyāḥ strīpumāṃsaṃ ca mānuṣam |
50 |
āœcaryabhūtaṃ matvā tad rājñas te pratyavedayan
kāye matsyā imau rājan saṃbhūtau mānuṣāv iti |
51 |
tayoḥ pumāṃsaṃ jagrāha rājoparicaras tadā
sa matsyo nāma rājāsīd dhārmikaḥ satyasaṃgaraḥ |
52 |
sāpsarā muktaœāpā ca kṣaṇena samapadyata
puroktā yā bhagavatā tiryagyonigatā œubhe
mānuṣau janayitvā tvaṃ œāpamokṣam avāpsyasi |
53 |
tataḥ sā janayitvā tau viœastā matsyaghātinā
saṃtyajya matsyarūpaṃ sā divyaṃ rūpam avāpya ca
siddharṣicāraṇapathaṃ jagāmātha varāpsarāḥ |
54 |
yā kanyā duhitā tasyā matsyā matsyasagandhinī
rājñā dattātha dāœāya iyaṃ tava bhavatv iti
rūpasattvasamāyuktā sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ |
55 |
sā tu satyavatī nāma matsyaghātyabhisaṃœrayāt
āsīn matsyasagandhaiva kaṃ cit kālaṃ œucismitā |
56 |
œuœrūṣārthaṃ pitur nāvaṃ tāṃ tu vāhayatīṃ jale
tīrthayātrāṃ parikrāmann apaœyad vai parāœaraḥ |
57 |
atīva rūpasaṃpannāṃ siddhānām api kāṅkṣitām
dṛṣṭvaiva ca sa tāṃ dhīmāṃœ cakame cārudarœanām
vidvāṃs tāṃ vāsavīṃ kanyāṃ kāryavān munipuṃgavaḥ |
58 |
sābravīt paœya bhagavan pārāvāre ṛṣīn sthitān
āvayor dṛœyator ebhiḥ kathaṃ nu syāt samāgamaḥ |
59 |
evaṃ tayokto bhagavān nīhāram asṛjat prabhuḥ
yena deœaḥ sa sarvas tu tamobhūta ivābhavat |
60 |
dṛṣṭvā sṛṣṭaṃ tu nīhāraṃ tatas taṃ paramarṣiṇā
vismitā cābravīt kanyā vrīḍitā ca manasvinī |
61 |
viddhi māṃ bhagavan kanyāṃ sadā pitṛvaœānugām
tvatsaṃyogāc ca duṣyeta kanyābhāvo mamānagha |
62 |
kanyātve dūṣite cāpi kathaṃ œakṣye dvijottama
gantuṃ gṛhaṃ gṛhe cāhaṃ dhīman na sthātum utsahe
etat saṃcintya bhagavan vidhatsva yad anantaram |
63 |
evam uktavatīṃ tāṃ tu prītimān ṛṣisattamaḥ
uvāca matpriyaṃ kṛtvā kanyaiva tvaṃ bhaviṣyasi |
64 |
vṛṇīṣva ca varaṃ bhīru yaṃ tvam icchasi bhāmini
vṛthā hi na prasādo me bhūtapūrvaḥ œucismite |
65 |
evam uktā varaṃ vavre gātrasaugandhyam uttamam
sa cāsyai bhagavān prādān manasaḥ kāṅkṣitaṃ prabhuḥ |
66 |
tato labdhavarā prītā strībhāvaguṇabhūṣitā
jagāma saha saṃsargam ṛṣiṇādbhutakarmaṇā |
67 |
tena gandhavatīty eva nāmāsyāḥ prathitaṃ bhuvi
tasyās tu yojanād gandham ājighranti narā bhuvi |
68 |
tato yojanagandheti tasyā nāma pariœrutam
parāœaro 'pi bhagavāñ jagāma svaṃ niveœanam |
69 |
iti satyavatī hṛṣṭā labdhvā varam anuttamam
parāœareṇa saṃyuktā sadyo garbhaṃ suṣāva sā
jajñe ca yamunādvīpe pārāœaryaḥ sa vīryavān |
70 |
sa mātaram upasthāya tapasy eva mano dadhe
smṛto 'haṃ darœayiṣyāmi kṛtyeṣv iti ca so 'bravīt |
71 |
evaṃ dvaipāyano jajñe satyavatyāṃ parāœarāt
dvīpe nyastaḥ sa yad bālas tasmād dvaipāyano 'bhavat |
72 |
pādāpasāriṇaṃ dharmaṃ vidvān sa tu yuge yuge
āyuḥ œaktiṃ ca martyānāṃ yugānugam avekṣya ca |
73 |
brahmaṇo brāhmaṇānāṃ ca tathānugrahakāmyayā
vivyāsa vedān yasmāc ca tasmād vyāsa iti smṛtaḥ |
74 |
vedān adhyāpayām āsa mahābhāratapañcamān
sumantuṃ jaiminiṃ pailaṃ œukaṃ caiva svam ātmajam |
75 |
prabhur variṣṭho varado vaiœaṃpāyanam eva ca
saṃhitās taiḥ pṛthaktvena bhāratasya prakāœitāḥ |
76 |
tathā bhīṣmaḥ œāṃtanavo gaṅgāyām amitadyutiḥ
vasuvīryāt samabhavan mahāvīryo mahāyaœāḥ |
77 |
œūle protaḥ purāṇarṣir acoraœ coraœaṅkayā
aṇīmāṇḍavya iti vai vikhyātaḥ sumahāyaœāḥ |
78 |
sa dharmam āhūya purā maharṣir idam uktavān
iṣīkayā mayā bālyād ekā viddhā œakuntikā |
79 |
tat kilbiṣaṃ smare dharma nānyat pāpam ahaṃ smare
tan me sahasrasamitaṃ kasmān nehājayat tapaḥ |
80 |
garīyān brāhmaṇavadhaḥ sarvabhūtavadhād yataḥ
tasmāt tvaṃ kilbiṣād asmāc chūdrayonau janiṣyasi |
81 |
tena œāpena dharmo 'pi œūdrayonāv ajāyata
vidvān vidurarūpeṇa dhārmī tanur akilbiṣī |
82 |
saṃjayo munikalpas tu jajñe sūto gavalgaṇāt
sūryāc ca kuntikanyāyāṃ jajñe karṇo mahārathaḥ
sahajaṃ kavacaṃ bibhrat kuṇḍaloddyotitānanaḥ |
83 |
anugrahārthaṃ lokānāṃ viṣṇur lokanamaskṛtaḥ
vasudevāt tu devakyāṃ prādurbhūto mahāyaœāḥ |
84 |
anādinidhano devaḥ sa kartā jagataḥ prabhuḥ
avyaktam akṣaraṃ brahma pradhānaṃ nirguṇātmakam |
85 |
ātmānam avyayaṃ caiva prakṛtiṃ prabhavaṃ param
puruṣaṃ viœvakarmāṇaṃ sattvayogaṃ dhruvākṣaram |
86 |
anantam acalaṃ devaṃ haṃsaṃ nārāyaṇaṃ prabhum
dhātāram ajaraṃ nityaṃ tam āhuḥ param avyayam |
87 |
puruṣaḥ sa vibhuḥ kartā sarvabhūtapitāmahaḥ
dharmasaṃvardhanārthāya prajajñe 'ndhakavṛṣṇiṣu |
88 |
astrajñau tu mahāvīryau sarvaœastraviœāradau
sātyakiḥ kṛtavarmā ca nārāyaṇam anuvratau
satyakād dhṛdikāc caiva jajñāte 'straviœāradau |
89 |
bharadvājasya ca skannaṃ droṇyāṃ œukram avardhata
maharṣer ugratapasas tasmād droṇo vyajāyata |
90 |
gautamān mithunaṃ jajñe œarastambāc charadvataḥ
aœvatthāmnaœ ca jananī kṛpaœ caiva mahābalaḥ
aœvatthāmā tato jajñe droṇād astrabhṛtāṃ varaḥ |
91 |
tathaiva dhṛṣṭadyumno 'pi sākṣād agnisamadyutiḥ
vaitāne karmaṇi tate pāvakāt samajāyata
vīro droṇavināœāya dhanuṣā saha vīryavān |
92 |
tathaiva vedyāṃ kṛṣṇāpi jajñe tejasvinī œubhā
vibhrājamānā vapuṣā bibhratī rūpam uttamam |
93 |
prahrādaœiṣyo nagnajit subalaœ cābhavat tataḥ
tasya prajā dharmahantrī jajñe devaprakopanāt |
94 |
gāndhārarājaputro 'bhūc chakuniḥ saubalas tathā
duryodhanasya mātā ca jajñāte 'rthavidāv ubhau |
95 |
kṛṣṇadvaipāyanāj jajñe dhṛtarāṣṭro janeœvaraḥ
kṣetre vicitravīryasya pāṇḍuœ caiva mahābalaḥ |
96 |
pāṇḍos tu jajñire pañca putrā devasamāḥ pṛthak
dvayoḥ striyor guṇajyeṣṭhas teṣām āsīd yudhiṣṭhiraḥ |
97 |
dharmād yudhiṣṭhiro jajñe mārutāt tu vṛkodaraḥ
indrād dhanaṃjayaḥ œrīmān sarvaœastrabhṛtāṃ varaḥ |
98 |
jajñāte rūpasaṃpannāv aœvibhyāṃ tu yamāv ubhau
nakulaḥ sahadevaœ ca guruœuœrūṣaṇe ratau |
99 |
tathā putraœataṃ jajñe dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
duryodhanaprabhṛtayo yuyutsuḥ karaṇas tathā |
100 |
abhimanyuḥ subhadrāyām arjunād abhyajāyata
svasrīyo vāsudevasya pautraḥ pāṇḍor mahātmanaḥ |
101 |
pāṇḍavebhyo 'pi pañcabhyaḥ kṛṣṇāyāṃ pañca jajñire
kumārā rūpasaṃpannāḥ sarvaœastraviœāradāḥ |
102 |
prativindhyo yudhiṣṭhirāt sutasomo vṛkodarāt
arjunāc chrutakīrtis tu œatānīkas tu nākuliḥ |
103 |
tathaiva sahadevāc ca œrutasenaḥ pratāpavān
hiḍimbāyāṃ ca bhīmena vane jajñe ghaṭotkacaḥ |
104 |
œikhaṇḍī drupadāj jajñe kanyā putratvam āgatā
yāṃ yakṣaḥ puruṣaṃ cakre sthūṇaḥ priyacikīrṣayā |
105 |
kurūṇāṃ vigrahe tasmin samāgacchan bahūny atha
rājñāṃ œatasahasrāṇi yotsyamānāni saṃyuge |
106 |
teṣām aparimeyāni nāmadheyāni sarvaœaḥ
na œakyaṃ parisaṃkhyātuṃ varṣāṇām ayutair api
ete tu kīrtitā mukhyā yair ākhyānam idaṃ tatam |