1 |
ṛṣaya ūcuḥ |
1 |
samantapañcakam iti yad uktaṃ sūtanandana
etat sarvaṃ yathānyāyaṃ œrotum icchāmahe vayam |
2 |
sūta uvāca |
2 |
œuœrūṣā yadi vo viprā bruvataœ ca kathāḥ œubhāḥ
samantapañcakākhyaṃ ca œrotum arhatha sattamāḥ |
3 |
tretādvāparayoḥ saṃdhau rāmaḥ œastrabhṛtāṃ varaḥ
asakṛt pārthivaṃ kṣatraṃ jaghānāmarṣacoditaḥ |
4 |
sa sarvaṃ kṣatram utsādya svavīryeṇānaladyutiḥ
samantapañcake pañca cakāra rudhirahradān |
5 |
sa teṣu rudhirāmbhassu hradeṣu krodhamūrcchitaḥ
pitṝn saṃtarpayām āsa rudhireṇeti naḥ œrutam |
6 |
atharcīkādayo 'bhyetya pitaro brāhmaṇarṣabham
taṃ kṣamasveti siṣidhus tataḥ sa virarāma ha |
7 |
teṣāṃ samīpe yo deœo hradānāṃ rudhirāmbhasām
samantapañcakam iti puṇyaṃ tatparikīrtitam |
8 |
yena liṅgena yo deœo yuktaḥ samupalakṣyate
tenaiva nāmnā taṃ deœaṃ vācyam āhur manīṣiṇaḥ |
9 |
antare caiva saṃprāpte kalidvāparayor abhūt
samantapañcake yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ |
10 |
tasmin paramadharmiṣṭhe deœe bhūdoṣavarjite
aṣṭādaœa samājagmur akṣauhiṇyo yuyutsayā |
11 |
evaṃ nāmābhinirvṛttaṃ tasya deœasya vai dvijāḥ
puṇyaœ ca ramaṇīyaœ ca sa deœo vaḥ prakīrtitaḥ |
12 |
tad etat kathitaṃ sarvaṃ mayā vo munisattamāḥ
yathā deœaḥ sa vikhyātas triṣu lokeṣu viœrutaḥ |
13 |
ṛṣaya ūcuḥ |
13 |
akṣauhiṇya iti proktaṃ yat tvayā sūtanandana
etad icchāmahe œrotuṃ sarvam eva yathātatham |
14 |
akṣauhiṇyāḥ parīmāṇaṃ rathāœvanaradantinām
yathāvac caiva no brūhi sarvaṃ hi viditaṃ tava |
15 |
sūta uvāca |
15 |
eko ratho gajaœ caiko narāḥ pañca padātayaḥ
trayaœ ca turagās tajjñaiḥ pattir ity abhidhīyate |
16 |
pattiṃ tu triguṇām etām āhuḥ senāmukhaṃ budhāḥ
trīṇi senāmukhāny eko gulma ity abhidhīyate |
17 |
trayo gulmā gaṇo nāma vāhinī tu gaṇās trayaḥ
smṛtās tisras tu vāhinyaḥ pṛtaneti vicakṣaṇaiḥ |
18 |
camūs tu pṛtanās tisras tisraœ camvas tv anīkinī
anīkinīṃ daœaguṇāṃ prāhur akṣauhiṇīṃ budhāḥ |
19 |
akṣauhiṇyāḥ prasaṃkhyānaṃ rathānāṃ dvijasattamāḥ
saṃkhyāgaṇitatattvajñaiḥ sahasrāṇy ekaviṃœatiḥ |
20 |
œatāny upari caivāṣṭau tathā bhūyaœ ca saptatiḥ
gajānāṃ tu parīmāṇam etad evātra nirdiœet |
21 |
jñeyaṃ œatasahasraṃ tu sahasrāṇi tathā nava
narāṇām api pañcāœac chatāni trīṇi cānaghāḥ |
22 |
pañcaṣaṣṭisahasrāṇi tathāœvānāṃ œatāni ca
daœottarāṇi ṣaṭ prāhur yathāvad iha saṃkhyayā |
23 |
etām akṣauhiṇīṃ prāhuḥ saṃkhyātattvavido janāḥ
yāṃ vaḥ kathitavān asmi vistareṇa dvijottamāḥ |
24 |
etayā saṃkhyayā hy āsan kurupāṇḍavasenayoḥ
akṣauhiṇyo dvijaœreṣṭhāḥ piṇḍenāṣṭādaœaiva tāḥ |
25 |
sametās tatra vai deœe tatraiva nidhanaṃ gatāḥ
kauravān kāraṇaṃ kṛtvā kālenādbhutakarmaṇā |
26 |
ahāni yuyudhe bhīṣmo daœaiva paramāstravit
ahāni pañca droṇas tu rarakṣa kuruvāhinīm |
27 |
ahanī yuyudhe dve tu karṇaḥ parabalārdanaḥ
œalyo 'rdhadivasaṃ tv āsīd gadāyuddham ataḥ param |
28 |
tasyaiva tu dinasyānte hārdikyadrauṇigautamāḥ
prasuptaṃ niœi viœvastaṃ jaghnur yaudhiṣṭhiraṃ balam |
29 |
yat tu œaunakasatre te bhāratākhyānavistaram
ākhyāsye tatra paulomam ākhyānaṃ cāditaḥ param |
30 |
vicitrārthapadākhyānam anekasamayānvitam
abhipannaṃ naraiḥ prājñair vairāgyam iva mokṣibhiḥ |
31 |
ātmeva veditavyeṣu priyeṣv iva ca jīvitam
itihāsaḥ pradhānārthaḥ œreṣṭhaḥ sarvāgameṣv ayam |
32 |
itihāsottame hy asminn arpitā buddhir uttamā
svaravyañjanayoḥ kṛtsnā lokavedāœrayeva vāk |
33 |
asya prajñābhipannasya vicitrapadaparvaṇaḥ
bhāratasyetihāsasya œrūyatāṃ parvasaṃgrahaḥ |
34 |
parvānukramaṇī pūrvaṃ dvitīyaṃ parvasaṃgrahaḥ
pauṣyaṃ paulomam āstīkam ādivaṃœāvatāraṇam |
35 |
tataḥ saṃbhavaparvoktam adbhutaṃ devanirmitam
dāho jatugṛhasyātra haiḍimbaṃ parva cocyate |
36 |
tato bakavadhaḥ parva parva caitrarathaṃ tataḥ
tataḥ svayaṃvaraṃ devyāḥ pāñcālyāḥ parva cocyate |
37 |
kṣatradharmeṇa nirjitya tato vaivāhikaṃ smṛtam
vidurāgamanaṃ parva rājyalambhas tathaiva ca |
38 |
arjunasya vane vāsaḥ subhadrāharaṇaṃ tataḥ
subhadrāharaṇād ūrdhvaṃ jñeyaṃ haraṇahārikam |
39 |
tataḥ khāṇḍavadāhākhyaṃ tatraiva mayadarœanam
sabhāparva tataḥ proktaṃ mantraparva tataḥ param |
40 |
jarāsaṃdhavadhaḥ parva parva digvijayas tathā
parva digvijayād ūrdhvaṃ rājasūyikam ucyate |
41 |
tataœ cārghābhiharaṇaṃ œiœupālavadhas tataḥ
dyūtaparva tataḥ proktam anudyūtam ataḥ param |
42 |
tata āraṇyakaṃ parva kirmīravadha eva ca
īœvarārjunayor yuddhaṃ parva kairātasaṃjñitam |
43 |
indralokābhigamanaṃ parva jñeyam ataḥ param
tīrthayātrā tataḥ parva kururājasya dhīmataḥ |
44 |
jaṭāsuravadhaḥ parva yakṣayuddham ataḥ param
tathaivājagaraṃ parva vijñeyaṃ tadanantaram |
45 |
mārkaṇḍeyasamasyā ca parvoktaṃ tadanantaram
saṃvādaœ ca tataḥ parva draupadīsatyabhāmayoḥ |
46 |
ghoṣayātrā tataḥ parva mṛgasvapnabhayaṃ tataḥ
vrīhidrauṇikam ākhyānaṃ tato 'nantaram ucyate |
47 |
draupadīharaṇaṃ parva saindhavena vanāt tataḥ
kuṇḍalāharaṇaṃ parva tataḥ param ihocyate |
48 |
āraṇeyaṃ tataḥ parva vairāṭaṃ tadanantaram
kīcakānāṃ vadhaḥ parva parva gograhaṇaṃ tataḥ |
49 |
abhimanyunā ca vairāṭyāḥ parva vaivāhikaṃ smṛtam
udyogaparva vijñeyam ata ūrdhvaṃ mahādbhutam |
50 |
tataḥ saṃjayayānākhyaṃ parva jñeyam ataḥ param
prajāgaraṃ tataḥ parva dhṛtarāṣṭrasya cintayā |
51 |
parva sānatsujātaṃ ca guhyam adhyātmadarœanam
yānasaṃdhis tataḥ parva bhagavad yānam eva ca |
52 |
jñeyaṃ vivādaparvātra karṇasyāpi mahātmanaḥ
niryāṇaṃ parva ca tataḥ kurupāṇḍavasenayoḥ |
53 |
rathātirathasaṃkhyā ca parvoktaṃ tadanantaram
ulūkadūtāgamanaṃ parvāmarṣavivardhanam |
54 |
ambopākhyānam api ca parva jñeyam ataḥ param
bhīṣmābhiṣecanaṃ parva jñeyam adbhutakāraṇam |
55 |
jambūkhaṇḍavinirmāṇaṃ parvoktaṃ tadanantaram
bhūmiparva tato jñeyaṃ dvīpavistarakīrtanam |
56 |
parvoktaṃ bhagavadgītā parva bhīṣmavadhas tataḥ
droṇābhiṣekaḥ parvoktaṃ saṃœaptakavadhas tataḥ |
57 |
abhimanyuvadhaḥ parva pratijñāparva cocyate
jayadrathavadhaḥ parva ghaṭotkacavadhas tataḥ |
58 |
tato droṇavadhaḥ parva vijñeyaṃ lomaharṣaṇam
mokṣo nārāyaṇāstrasya parvānantaram ucyate |
59 |
karṇaparva tato jñeyaṃ œalyaparva tataḥ param
hradapraveœanaṃ parva gadāyuddham ataḥ param |
60 |
sārasvataṃ tataḥ parva tīrthavaṃœaguṇānvitam
ata ūrdhvaṃ tu bībhatsaṃ parva sauptikam ucyate |
61 |
aiṣīkaṃ parva nirdiṣṭam ata ūrdhvaṃ sudāruṇam
jalapradānikaṃ parva strīparva ca tataḥ param |
62 |
œrāddhaparva tato jñeyaṃ kurūṇām aurdhvadehikam
ābhiṣecanikaṃ parva dharmarājasya dhīmataḥ |
63 |
cārvākanigrahaḥ parva rakṣaso brahmarūpiṇaḥ
pravibhāgo gṛhāṇāṃ ca parvoktaṃ tadanantaram |
64 |
œāntiparva tato yatra rājadharmānukīrtanam
āpaddharmaœ ca parvoktaṃ mokṣadharmas tataḥ param |
65 |
tataḥ parva parijñeyam ānuœāsanikaṃ param
svargārohaṇikaṃ parva tato bhīṣmasya dhīmataḥ |
66 |
tato 'œvamedhikaṃ parva sarvapāpapraṇāœanam
anugītā tataḥ parva jñeyam adhyātmavācakam |
67 |
parva cāœramavāsākhyaṃ putradarœanam eva ca
nāradāgamanaṃ parva tataḥ param ihocyate |
68 |
mausalaṃ parva ca tato ghoraṃ samanuvarṇyate
mahāprasthānikaṃ parva svargārohaṇikaṃ tataḥ |
69 |
harivaṃœas tataḥ parva purāṇaṃ khilasaṃjñitam
bhaviṣyatparva cāpy uktaṃ khileṣv evādbhutaṃ mahat |
70 |
etat parvaœataṃ pūrṇaṃ vyāsenoktaṃ mahātmanā
yathāvat sūtaputreṇa lomaharṣaṇinā punaḥ |
71 |
kathitaṃ naimiṣāraṇye parvāṇy aṣṭādaœaiva tu
samāso bhāratasyāyaṃ tatroktaḥ parvasaṃgrahaḥ |
72 |
pauṣye parvaṇi māhātmyam uttaṅkasyopavarṇitam
paulome bhṛguvaṃœasya vistāraḥ parikīrtitaḥ |
73 |
āstīke sarvanāgānāṃ garuḍasya ca saṃbhavaḥ
kṣīrodamathanaṃ caiva janmocchaiḥœravasas tathā |
74 |
yajataḥ sarpasatreṇa rājñaḥ pārikṣitasya ca
katheyam abhinirvṛttā bhāratānāṃ mahātmanām |
75 |
vividhāḥ saṃbhavā rājñām uktāḥ saṃbhavaparvaṇi
anyeṣāṃ caiva viprāṇām ṛṣer dvaipāyanasya ca |
76 |
aṃœāvataraṇaṃ cātra devānāṃ parikīrtitam
daityānāṃ dānavānāṃ ca yakṣāṇāṃ ca mahaujasām |
77 |
nāgānām atha sarpāṇāṃ gandharvāṇāṃ patatriṇām
anyeṣāṃ caiva bhūtānāṃ vividhānāṃ samudbhavaḥ |
78 |
vasūnāṃ punar utpattir bhāgīrathyāṃ mahātmanām
œaṃtanor veœmani punas teṣāṃ cārohaṇaṃ divi |
79 |
tejoṃœānāṃ ca saṃghātād bhīṣmasyāpy atra saṃbhavaḥ
rājyān nivartanaṃ caiva brahmacaryavrate sthitiḥ |
80 |
pratijñāpālanaṃ caiva rakṣā citrāṅgadasya ca
hate citrāṅgade caiva rakṣā bhrātur yavīyasaḥ |
81 |
vicitravīryasya tathā rājye saṃpratipādanam
dharmasya nṛṣu saṃbhūtir aṇīmāṇḍavyaœāpajā |
82 |
kṛṣṇadvaipāyanāc caiva prasūtir varadānajā
dhṛtarāṣṭrasya pāṇḍoœ ca pāṇḍavānāṃ ca saṃbhavaḥ |
83 |
vāraṇāvatayātrā ca mantro duryodhanasya ca
vidurasya ca vākyena suruṅgopakramakriyā |
84 |
pāṇḍavānāṃ vane ghore hiḍimbāyāœ ca darœanam
ghaṭotkacasya cotpattir atraiva parikīrtitā |
85 |
ajñātacaryā pāṇḍūnāṃ vāso brāhmaṇaveœmani
bakasya nidhanaṃ caiva nāgarāṇāṃ ca vismayaḥ |
86 |
aṅgāraparṇaṃ nirjitya gaṅgākūle 'rjunas tadā
bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ pāñcālān abhito yayau |
87 |
tāpatyam atha vāsiṣṭham aurvaṃ cākhyānam uttamam
pañcendrāṇām upākhyānam atraivādbhutam ucyate |
88 |
pañcānām ekapatnītve vimarœo drupadasya ca
draupadyā devavihito vivāhaœ cāpy amānuṣaḥ |
89 |
vidurasya ca saṃprāptir darœanaṃ keœavasya ca
khāṇḍavaprasthavāsaœ ca tathā rājyārdhaœāsanam |
90 |
nāradasyājñayā caiva draupadyāḥ samayakriyā
sundopasundayos tatra upākhyānaṃ prakīrtitam |
91 |
pārthasya vanavāsaœ ca ulūpyā pathi saṃgamaḥ
puṇyatīrthānusaṃyānaṃ babhruvāhanajanma ca |
92 |
dvārakāyāṃ subhadrā ca kāmayānena kāminī
vāsudevasyānumate prāptā caiva kirīṭinā |
93 |
haraṇaṃ gṛhya saṃprāpte kṛṣṇe devakinandane
saṃprāptiœ cakradhanuṣoḥ khāṇḍavasya ca dāhanam |
94 |
abhimanyoḥ subhadrāyāṃ janma cottamatejasaḥ
mayasya mokṣo jvalanād bhujaṃgasya ca mokṣaṇam
maharṣer mandapālasya œārṅgyaṃ tanayasaṃbhavaḥ |
95 |
ity etad ādhiparvoktaṃ prathamaṃ bahuvistaram
adhyāyānāṃ œate dve tu saṃkhyāte paramarṣiṇā
aṣṭādaœaiva cādhyāyā vyāsenottamatejasā |
96 |
sapta œlokasahasrāṇi tathā nava œatāni ca
œlokāœ ca caturāœītir dṛṣṭo grantho mahātmanā |
97 |
dvitīyaṃ tu sabhāparva bahuvṛttāntam ucyate
sabhākriyā pāṇḍavānāṃ kiṃkarāṇāṃ ca darœanam |
98 |
lokapālasabhākhyānaṃ nāradād devadarœanāt
rājasūyasya cārambho jarāsaṃdhavadhas tathā |
99 |
girivraje niruddhānāṃ rājñāṃ kṛṣṇena mokṣaṇam
rājasūye 'rghasaṃvāde œiœupālavadhas tathā |
100 |
yajñe vibhūtiṃ tāṃ dṛṣṭvā duḥkhāmarṣānvitasya ca
duryodhanasyāvahāso bhīmena ca sabhātale |
101 |
yatrāsya manyur udbhūto yena dyūtam akārayat
yatra dharmasutaṃ dyūte œakuniḥ kitavo 'jayat |
102 |
yatra dyūtārṇave magnān draupadī naur ivārṇavāt
tārayām āsa tāṃs tīrṇāñ jñātvā duryodhano nṛpaḥ
punar eva tato dyūte samāhvayata pāṇḍavān |
103 |
etat sarvaṃ sabhāparva samākhyātaṃ mahātmanā
adhyāyāḥ saptatir jñeyās tathā dvau cātra saṃkhyayā |
104 |
œlokānāṃ dve sahasre tu pañca œlokaœatāni ca
œlokāœ caikādaœa jñeyāḥ parvaṇy asmin prakīrtitāḥ |
105 |
ataḥ paraṃ tṛtīyaṃ tu jñeyam āraṇyakaṃ mahat
paurānugamanaṃ caiva dharmaputrasya dhīmataḥ |
106 |
vṛṣṇīnām āgamo yatra pāñcālānāṃ ca sarvaœaḥ
yatra saubhavadhākhyānaṃ kirmīravadha eva ca
astrahetor vivāsaœ ca pārthasyāmitatejasaḥ |
107 |
mahādevena yuddhaṃ ca kirātavapuṣā saha
darœanaṃ lokapālānāṃ svargārohaṇam eva ca |
108 |
darœanaṃ bṛhadaœvasya maharṣer bhāvitātmanaḥ
yudhiṣṭhirasya cārtasya vyasane paridevanam |
109 |
nalopākhyānam atraiva dharmiṣṭhaṃ karuṇodayam
damayantyāḥ sthitir yatra nalasya vyasanāgame |
110 |
vanavāsagatānāṃ ca pāṇḍavānāṃ mahātmanām
svarge pravṛttir ākhyātā lomaœenārjunasya vai |
111 |
tīrthayātrā tathaivātra pāṇḍavānāṃ mahātmanām
jaṭāsurasya tatraiva vadhaḥ samupavarṇyate |
112 |
niyukto bhīmasenaœ ca draupadyā gandhamādane
yatra mandārapuṣpārthaṃ nalinīṃ tām adharṣayat |
113 |
yatrāsya sumahad yuddham abhavat saha rākṣasaiḥ
yakṣaiœ cāpi mahāvīryair maṇimatpramukhais tathā |
114 |
āgastyam api cākhyānaṃ yatra vātāpibhakṣaṇam
lopāmudrābhigamanam apatyārtham ṛṣer api |
115 |
tataḥ œyenakapotīyam upākhyānam anantaram
indro 'gnir yatra dharmaœ ca ajijñāsañ œibiṃ nṛpam |
116 |
ṛœyaœṛṅgasya caritaṃ kaumārabrahmacāriṇaḥ
jāmadagnyasya rāmasya caritaṃ bhūritejasaḥ |
117 |
kārtavīryavadho yatra haihayānāṃ ca varṇyate
saukanyam api cākhyānaṃ cyavano yatra bhārgavaḥ |
118 |
œaryātiyajñe nāsatyau kṛtavān somapīthinau
tābhyāṃ ca yatra sa munir yauvanaṃ pratipāditaḥ |
119 |
jantūpākhyānam atraiva yatra putreṇa somakaḥ
putrārtham ayajad rājā lebhe putraœataṃ ca saḥ |
120 |
aṣṭāvakrīyam atraiva vivāde yatra bandinam
vijitya sāgaraṃ prāptaṃ pitaraṃ labdhavān ṛṣiḥ |
121 |
avāpya divyāny astrāṇi gurvarthe savyasācinā
nivātakavacair yuddhaṃ hiraṇyapuravāsibhiḥ |
122 |
samāgamaœ ca pārthasya bhrātṛbhir gandhamādane
ghoṣayātrā ca gandharvair yatra yuddhaṃ kirīṭinaḥ |
123 |
punarāgamanaṃ caiva teṣāṃ dvaitavanaṃ saraḥ
jayadrathenāpahāro draupadyāœ cāœramāntarāt |
124 |
yatrainam anvayād bhīmo vāyuvegasamo jave
mārkaṇḍeyasamasyāyām upākhyānāni bhāgaœaḥ |
125 |
saṃdarœanaṃ ca kṛṣṇasya saṃvādaœ caiva satyayā
vrīhidrauṇikam ākhyānam aindradyumnaṃ tathaiva ca |
126 |
sāvitryauddālakīyaṃ ca vainyopākhyānam eva ca
rāmāyaṇam upākhyānam atraiva bahuvistaram |
127 |
karṇasya parimoṣo 'tra kuṇḍalābhyāṃ puraṃdarāt
āraṇeyam upākhyānaṃ yatra dharmo 'nvaœāt sutam
jagmur labdhavarā yatra pāṇḍavāḥ paœcimāṃ diœam |
128 |
etad āraṇyakaṃ parva tṛtīyaṃ parikīrtitam
atrādhyāyaœate dve tu saṃkhyāte paramarṣiṇā
ekonasaptatiœ caiva tathādhyāyāḥ prakīrtitāḥ |
129 |
ekādaœa sahasrāṇi œlokānāṃ ṣaṭœatāni ca
catuḥṣaṣṭis tathā œlokāḥ parvaitat parikīrtitam |
130 |
ataḥ paraṃ nibodhedaṃ vairāṭaṃ parvavistaram
virāṭanagaraṃ gatvā œmaœāne vipulāṃ œamīm
dṛṣṭvā saṃnidadhus tatra pāṇḍavā āyudhāny uta |
131 |
yatra praviœya nagaraṃ chadmabhir nyavasanta te
durātmano vadho yatra kīcakasya vṛkodarāt |
132 |
gograhe yatra pārthena nirjitāḥ kuravo yudhi
godhanaṃ ca virāṭasya mokṣitaṃ yatra pāṇḍavaiḥ |
133 |
virāṭenottarā dattā snuṣā yatra kirīṭinaḥ
abhimanyuṃ samuddiœya saubhadram arighātinam |
134 |
caturtham etad vipulaṃ vairāṭaṃ parva varṇitam
atrāpi parisaṃkhyātam adhyāyānāṃ mahātmanā |
135 |
saptaṣaṣṭir atho pūrṇā œlokāgram api me œṛṇu
œlokānāṃ dve sahasre tu œlokāḥ pañcāœad eva tu
parvaṇy asmin samākhyātāḥ saṃkhyayā paramarṣiṇā |
136 |
udyogaparva vijñeyaṃ pañcamaṃ œṛṇv ataḥ param
upaplavye niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu jigīṣayā
duryodhano 'rjunaœ caiva vāsudevam upasthitau |
137 |
sāhāyyam asmin samare bhavān nau kartum arhati
ity ukte vacane kṛṣṇo yatrovāca mahāmatiḥ |
138 |
ayudhyamānam ātmānaṃ mantriṇaṃ puruṣarṣabhau
akṣauhiṇīṃ vā sainyasya kasya vā kiṃ dadāmy aham |
139 |
vavre duryodhanaḥ sainyaṃ mandātmā yatra durmatiḥ
ayudhyamānaṃ sacivaṃ vavre kṛṣṇaṃ dhanaṃjayaḥ |
140 |
saṃjayaṃ preṣayām āsa œamārthaṃ pāṇḍavān prati
yatra dūtaṃ mahārājo dhṛtarāṣṭraḥ pratāpavān |
141 |
œrutvā ca pāṇḍavān yatra vāsudevapurogamān
prajāgaraḥ saṃprajajñe dhṛtarāṣṭrasya cintayā |
142 |
viduro yatra vākyāni vicitrāṇi hitāni ca
œrāvayām āsa rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam |
143 |
tathā sanatsujātena yatrādhyātmam anuttamam
manastāpānvito rājā œrāvitaḥ œokalālasaḥ |
144 |
prabhāte rājasamitau saṃjayo yatra cābhibhoḥ
aikātmyaṃ vāsudevasya proktavān arjunasya ca |
145 |
yatra kṛṣṇo dayāpannaḥ saṃdhim icchan mahāyaœāḥ
svayam āgāc chamaṃ kartuṃ nagaraṃ nāgasāhvayam |
146 |
pratyākhyānaṃ ca kṛṣṇasya rājñā duryodhanena vai
œamārthaṃ yācamānasya pakṣayor ubhayor hitam |
147 |
karṇaduryodhanādīnāṃ duṣṭaṃ vijñāya mantritam
yogeœvaratvaṃ kṛṣṇena yatra rājasu darœitam |
148 |
ratham āropya kṛṣṇena yatra karṇo 'numantritaḥ
upāyapūrvaṃ œauṇḍīryāt pratyākhyātaœ ca tena saḥ |
149 |
tataœ cāpy abhiniryātrā rathāœvanaradantinām
nagarād dhāstinapurād balasaṃkhyānam eva ca |
150 |
yatra rājñā ulūkasya preṣaṇaṃ pāṇḍavān prati
œvobhāvini mahāyuddhe dūtyena krūravādinā
rathātirathasaṃkhyānam ambopākhyānam eva ca |
151 |
etat subahuvṛttāntaṃ pañcamaṃ parva bhārate
udyogaparva nirdiṣṭaṃ saṃdhivigrahasaṃœritam |
152 |
adhyāyāḥ saṃkhyayā tv atra ṣaḍaœītiœataṃ smṛtam
œlokānāṃ ṣaṭ sahasrāṇi tāvanty eva œatāni ca |
153 |
œlokāœ ca navatiḥ proktās tathaivāṣṭau mahātmanā
vyāsenodāramatinā parvaṇy asmiṃs tapodhanāḥ |
154 |
ata ūrdhvaṃ vicitrārthaṃ bhīṣmaparva pracakṣate
jambūkhaṇḍavinirmāṇaṃ yatroktaṃ saṃjayena ha |
155 |
yatra yuddham abhūd ghoraṃ daœāhāny atidāruṇam
yatra yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ viṣādam agamat param |
156 |
kaœmalaṃ yatra pārthasya vāsudevo mahāmatiḥ
mohajaṃ nāœayām āsa hetubhir mokṣadarœanaiḥ |
157 |
œikhaṇḍinaṃ puraskṛtya yatra pārtho mahādhanuḥ
vinighnan niœitair bāṇai rathād bhīṣmam apātayat |
158 |
ṣaṣṭham etan mahāparva bhārate parikīrtitam
adhyāyānāṃ œataṃ proktaṃ saptadaœa tathāpare |
159 |
pañca œlokasahasrāṇi saṃkhyayāṣṭau œatāni ca
œlokāœ ca caturāœītiḥ parvaṇy asmin prakīrtitāḥ
vyāsena vedaviduṣā saṃkhyātā bhīṣmaparvaṇi |
160 |
droṇaparva tataœ citraṃ bahuvṛttāntam ucyate
yatra saṃœaptakāḥ pārtham apaninyū raṇājirāt |
161 |
bhagadatto mahārājo yatra œakrasamo yudhi
supratīkena nāgena saha œastaḥ kirīṭinā |
162 |
yatrābhimanyuṃ bahavo jaghnur lokamahārathāḥ
jayadrathamukhā bālaṃ œūram aprāptayauvanam |
163 |
hate 'bhimanyau kruddhena yatra pārthena saṃyuge
akṣauhiṇīḥ sapta hatvā hato rājā jayadrathaḥ
saṃœaptakāvaœeṣaṃ ca kṛtaṃ niḥœeṣam āhave |
164 |
alambusaḥ œrutāyuœ ca jalasaṃdhaœ ca vīryavān
saumadattir virāṭaœ ca drupadaœ ca mahārathaḥ
ghaṭotkacādayaœ cānye nihatā droṇaparvaṇi |
165 |
aœvatthāmāpi cātraiva droṇe yudhi nipātite
astraṃ prāduœcakārograṃ nārāyaṇam amarṣitaḥ |
166 |
saptamaṃ bhārate parva mahad etad udāhṛtam
atra te pṛthivīpālāḥ prāyaœo nidhanaṃ gatāḥ
droṇaparvaṇi ye œūrā nirdiṣṭāḥ puruṣarṣabhāḥ |
167 |
adhyāyānāṃ œataṃ proktam adhyāyāḥ saptatis tathā
aṣṭau œlokasahasrāṇi tathā nava œatāni ca |
168 |
œlokā nava tathaivātra saṃkhyātās tattvadarœinā
pārāœaryeṇa muninā saṃcintya droṇaparvaṇi |
169 |
ataḥ paraṃ karṇaparva procyate paramādbhutam
sārathye viniyogaœ ca madrarājasya dhīmataḥ
ākhyātaṃ yatra paurāṇaṃ tripurasya nipātanam |
170 |
prayāṇe paruṣaœ cātra saṃvādaḥ karṇaœalyayoḥ
haṃsakākīyam ākhyānam atraivākṣepasaṃhitam |
171 |
anyonyaṃ prati ca krodho yudhiṣṭhirakirīṭinoḥ
dvairathe yatra pārthena hataḥ karṇo mahārathaḥ |
172 |
aṣṭamaṃ parva nirdiṣṭam etad bhāratacintakaiḥ
ekonasaptatiḥ proktā adhyāyāḥ karṇaparvaṇi
catvāry eva sahasrāṇi nava œlokaœatāni ca |
173 |
ataḥ paraṃ vicitrārthaṃ œalyaparva prakīrtitam
hatapravīre sainye tu netā madreœvaro 'bhavat |
174 |
vṛttāni rathayuddhāni kīrtyante yatra bhāgaœaḥ
vināœaḥ kurumukhyānāṃ œalyaparvaṇi kīrtyate |
175 |
œalyasya nidhanaṃ cātra dharmarājān mahārathāt
gadāyuddhaṃ tu tumulam atraiva parikīrtitam
sarasvatyāœ ca tīrthānāṃ puṇyatā parikīrtitā |
176 |
navamaṃ parva nirdiṣṭam etad adbhutam arthavat
ekonaṣaṣṭir adhyāyās tatra saṃkhyāviœāradaiḥ |
177 |
saṃkhyātā bahuvṛttāntāḥ œlokāgraṃ cātra œasyate
trīṇi œlokasahasrāṇi dve œate viṃœatis tathā
muninā saṃpraṇītāni kauravāṇāṃ yaœobhṛtām |
178 |
ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sauptikaṃ parva dāruṇam
bhagnoruṃ yatra rājānaṃ duryodhanam amarṣaṇam |
179 |
vyapayāteṣu pārtheṣu trayas te 'bhyāyayū rathāḥ
kṛtavarmā kṛpo drauṇiḥ sāyāhne rudhirokṣitāḥ |
180 |
pratijajñe dṛḍhakrodho drauṇir yatra mahārathaḥ
ahatvā sarvapāñcālān dhṛṣṭadyumnapurogamān
pāṇḍavāṃœ ca sahāmātyān na vimokṣyāmi daṃœanam |
181 |
prasuptān niœi viœvastān yatra te puruṣarṣabhāḥ
pāñcālān saparīvārāñ jaghnur drauṇipurogamāḥ |
182 |
yatrāmucyanta pārthās te pañca kṛṣṇabalāœrayāt
sātyakiœ ca maheṣvāsaḥ œeṣāœ ca nidhanaṃ gatāḥ |
183 |
draupadī putraœokārtā pitṛbhrātṛvadhārditā
kṛtānaœanasaṃkalpā yatra bhartṝn upāviœat |
184 |
draupadīvacanād yatra bhīmo bhīmaparākramaḥ
anvadhāvata saṃkruddho bhāradvājaṃ guroḥ sutam |
185 |
bhīmasenabhayād yatra daivenābhipracoditaḥ
apāṇḍavāyeti ruṣā drauṇir astram avāsṛjat |
186 |
maivam ity abravīt kṛṣṇaḥ œamayaṃs tasya tad vacaḥ
yatrāstram astreṇa ca tac chamayām āsa phālgunaḥ |
187 |
drauṇidvaipāyanādīnāṃ œāpāœ cānyonyakāritāḥ
toyakarmaṇi sarveṣāṃ rājñām udakadānike |
188 |
gūḍhotpannasya cākhyānaṃ karṇasya pṛthayātmanaḥ
sutasyaitad iha proktaṃ daœamaṃ parva sauptikam |
189 |
aṣṭādaœāsminn adhyāyāḥ parvaṇy uktā mahātmanā
œlokāgram atra kathitaṃ œatāny aṣṭau tathaiva ca |
190 |
œlokāœ ca saptatiḥ proktā yathāvad abhisaṃkhyayā
sauptikaiṣīkasaṃbandhe parvaṇy amitabuddhinā |
191 |
ata ūrdhvam idaṃ prāhuḥ strīparva karuṇodayam
vilāpo vīrapatnīnāṃ yatrātikaruṇaḥ smṛtaḥ
krodhāveœaḥ prasādaœ ca gāndhārīdhṛtarāṣṭrayoḥ |
192 |
yatra tān kṣatriyāñ œūrān diṣṭāntān anivartinaḥ
putrān bhrātṝn pitṝṃœ caiva dadṛœur nihatān raṇe |
193 |
yatra rājā mahāprājñaḥ sarvadharmabhṛtāṃ varaḥ
rājñāṃ tāni œarīrāṇi dāhayām āsa œāstrataḥ |
194 |
etad ekādaœaṃ proktaṃ parvātikaruṇaṃ mahat
saptaviṃœatir adhyāyāḥ parvaṇy asminn udāhṛtāḥ |
195 |
œlokāḥ saptaœataṃ cātra pañcasaptatir ucyate
saṃkhyayā bhāratākhyānaṃ kartrā hy atra mahātmanā
praṇītaṃ sajjanamanovaiklavyāœrupravartakam |
196 |
ataḥ paraṃ œāntiparva dvādaœaṃ buddhivardhanam
yatra nirvedam āpanno dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
ghātayitvā pitṝn bhrātṝn putrān saṃbandhibāndhavān |
197 |
œāntiparvaṇi dharmāœ ca vyākhyātāḥ œaratalpikāḥ
rājabhir veditavyā ye samyaṅ nayabubhutsubhiḥ |
198 |
āpaddharmāœ ca tatraiva kālahetupradarœakāḥ
yān buddhvā puruṣaḥ samyak sarvajñatvam avāpnuyāt
mokṣadharmāœ ca kathitā vicitrā bahuvistarāḥ |
199 |
dvādaœaṃ parva nirdiṣṭam etat prājñajanapriyam
parvaṇy atra parijñeyam adhyāyānāṃ œatatrayam
triṃœac caiva tathādhyāyā nava caiva tapodhanāḥ |
200 |
œlokānāṃ tu sahasrāṇi kīrtitāni caturdaœa
pañca caiva œatāny āhuḥ pañcaviṃœatisaṃkhyayā |
201 |
ata ūrdhvaṃ tu vijñeyam ānuœāsanam uttamam
yatra prakṛtim āpannaḥ œrutvā dharmaviniœcayam
bhīṣmād bhāgīrathīputrāt kururājo yudhiṣṭhiraḥ |
202 |
vyavahāro 'tra kārtsnyena dharmārthīyo nidarœitaḥ
vividhānāṃ ca dānānāṃ phalayogāḥ pṛthagvidhāḥ |
203 |
tathā pātraviœeṣāœ ca dānānāṃ ca paro vidhiḥ
ācāravidhiyogaœ ca satyasya ca parā gatiḥ |
204 |
etat subahuvṛttāntam uttamaṃ cānuœāsanam
bhīṣmasyātraiva saṃprāptiḥ svargasya parikīrtitā |
205 |
etat trayodaœaṃ parva dharmaniœcayakārakam
adhyāyānāṃ œataṃ cātra ṣaṭcatvāriṃœad eva ca
œlokānāṃ tu sahasrāṇi ṣaṭ saptaiva œatāni ca |
206 |
tato 'œvamedhikaṃ nāma parva proktaṃ caturdaœam
tat saṃvartamaruttīyaṃ yatrākhyānam anuttamam |
207 |
suvarṇakoœasaṃprāptir janma coktaṃ parikṣitaḥ
dagdhasyāstrāgninā pūrvaṃ kṛṣṇāt saṃjīvanaṃ punaḥ |
208 |
caryāyāṃ hayam utsṛṣṭaṃ pāṇḍavasyānugacchataḥ
tatra tatra ca yuddhāni rājaputrair amarṣaṇaiḥ |
209 |
citrāṅgadāyāḥ putreṇa putrikāyā dhanaṃjayaḥ
saṃgrāme babhruvāhena saṃœayaṃ cātra darœitaḥ
aœvamedhe mahāyajñe nakulākhyānam eva ca |
210 |
ity āœvamedhikaṃ parva proktam etan mahādbhutam
atrādhyāyaœataṃ triṃœat trayo 'dhyāyāœ ca œabditāḥ |
211 |
trīṇi œlokasahasrāṇi tāvanty eva œatāni ca
viṃœatiœ ca tathā œlokāḥ saṃkhyātās tattvadarœinā |
212 |
tata āœramavāsākyaṃ parva pañcadaœaṃ smṛtam
yatra rājyaṃ parityajya gāndhārīsahito nṛpaḥ
dhṛtarāṣṭrāœramapadaṃ viduraœ ca jagāma ha |
213 |
yaṃ dṛṣṭvā prasthitaṃ sādhvī pṛthāpy anuyayau tadā
putrarājyaṃ parityajya guruœuœrūṣaṇe ratā |
214 |
yatra rājā hatān putrān pautrān anyāṃœ ca pārthivān
lokāntaragatān vīrān apaœyat punarāgatān |
215 |
ṛṣeḥ prasādāt kṛṣṇasya dṛṣṭvāœcaryam anuttamam
tyaktvā œokaṃ sadāraœ ca siddhiṃ paramikāṃ gataḥ |
216 |
yatra dharmaṃ samāœritya viduraḥ sugatiṃ gataḥ
saṃjayaœ ca mahāmātro vidvān gāvalgaṇir vaœī |
217 |
dadarœa nāradaṃ yatra dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
nāradāc caiva œuœrāva vṛṣṇīnāṃ kadanaṃ mahat |
218 |
etad āœramavāsākhyaṃ pūrvoktaṃ sumahādbhutam
dvicatvāriṃœad adhyāyāḥ parvaitad abhisaṃkhyayā |
219 |
sahasram ekaṃ œlokānāṃ pañca œlokaœatāni ca
ṣaḍ eva ca tathā œlokāḥ saṃkhyātās tattvadarœinā |
220 |
ataḥ paraṃ nibodhedaṃ mausalaṃ parva dāruṇam
yatra te puruṣavyāghrāḥ œastrasparœasahā yudhi
brahmadaṇḍaviniṣpiṣṭāḥ samīpe lavaṇāmbhasaḥ |
221 |
āpāne pānagalitā daivenābhipracoditāḥ
erakārūpibhir vajrair nijaghnur itaretaram |
222 |
yatra sarvakṣayaṃ kṛtvā tāv ubhau rāmakeœavau
nāticakramatuḥ kālaṃ prāptaṃ sarvaharaṃ samam |
223 |
yatrārjuno dvāravatīm etya vṛṣṇivinākṛtām
dṛṣṭvā viṣādam agamat parāṃ cārtiṃ nararṣabhaḥ |
224 |
sa satkṛtya yaduœreṣṭhaṃ mātulaṃ œaurim ātmanaḥ
dadarœa yaduvīrāṇām āpāne vaiœasaṃ mahat |
225 |
œarīraṃ vāsudevasya rāmasya ca mahātmanaḥ
saṃskāraṃ lambhayām āsa vṛṣṇīnāṃ ca pradhānataḥ |
226 |
sa vṛddhabālam ādāya dvāravatyās tato janam
dadarœāpadi kaṣṭāyāṃ gāṇḍīvasya parābhavam |
227 |
sarveṣāṃ caiva divyānām astrāṇām aprasannatām
nāœaṃ vṛṣṇikalatrāṇāṃ prabhāvānām anityatām |
228 |
dṛṣṭvā nirvedam āpanno vyāsavākyapracoditaḥ
dharmarājaṃ samāsādya saṃnyāsaṃ samarocayet |
229 |
ity etan mausalaṃ parva ṣoḍaœaṃ parikīrtitam
adhyāyāṣṭau samākhyātāḥ œlokānāṃ ca œatatrayam |
230 |
mahāprasthānikaṃ tasmād ūrdhvaṃ saptadaœaṃ smṛtam
yatra rājyaṃ parityajya pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ
draupadyā sahitā devyā siddhiṃ paramikāṃ gatāḥ |
231 |
atrādhyāyās trayaḥ proktāḥ œlokānāṃ ca œataṃ tathā
viṃœatiœ ca tathā œlokāḥ saṃkhyātās tattvadarœinā |
232 |
svargaparva tato jñeyaṃ divyaṃ yat tad amānuṣam
adhyāyāḥ pañca saṃkhyātāḥ parvaitad abhisaṃkhyayā
œlokānāṃ dve œate caiva prasaṃkhyāte tapodhanāḥ |
233 |
aṣṭādaœaivam etāni parvāṇy uktāny aœeṣataḥ
khileṣu harivaṃœaœ ca bhaviṣyac ca prakīrtitam |
234 |
etad akhilam ākhyātaṃ bhārataṃ parvasaṃgrahāt
aṣṭādaœa samājagmur akṣauhiṇyo yuyutsayā
tan mahad dāruṇaṃ yuddham ahāny aṣṭādaœābhavat |
235 |
yo vidyāc caturo vedān sāṅgopaniṣadān dvijaḥ
na cākhyānam idaṃ vidyān naiva sa syād vicakṣaṇaḥ |
236 |
œrutvā tv idam upākhyānaṃ œrāvyam anyan na rocate
puṃskokilarutaṃ œrutvā rūkṣā dhvāṅkṣasya vāg iva |
237 |
itihāsottamād asmāj jāyante kavibuddhayaḥ
pañcabhya iva bhūtebhyo lokasaṃvidhayas trayaḥ |
238 |
asyākhyānasya viṣaye purāṇaṃ vartate dvijāḥ
antarikṣasya viṣaye prajā iva caturvidhāḥ |
239 |
kriyāguṇānāṃ sarveṣām idam ākhyānam āœrayaḥ
indriyāṇāṃ samastānāṃ citrā iva manaḥkriyāḥ |
240 |
anāœrityaitad ākhyānaṃ kathā bhuvi na vidyate
āhāram anapāœritya œarīrasyeva dhāraṇam |
241 |
idaṃ sarvaiḥ kavivarair ākhyānam upajīvyate
udayaprepsubhir bhṛtyair abhijāta iveœvaraḥ |
242 |
dvaipāyanauṣṭhapuṭaniḥsṛtam aprameyaṃ; puṇyaṃ pavitram atha pāpaharaṃ œivaṃ ca
yo bhārataṃ samadhigacchati vācyamānaṃ; kiṃ tasya puṣkarajalair abhiṣecanena
|
243 |
ākhyānaṃ tad idam anuttamaṃ mahārthaṃ; vinyastaṃ mahad iha parvasaṃgraheṇa
œrutvādau bhavati nṛṇāṃ sukhāvagāhaṃ; vistīrṇaṃ lavaṇajalaṃ yathā plavena
|